داستان توانگر و دوشيزه از دفتر اول مثنوى داستانيست بسيار تفكربرانگيز و جذاب.
مولاى ما دراين داستان برخى از زواياى روحى آدمى را با دقت پيدا كرده وآنها را بنمايش خواننده ميگذارد تا آنان را به علم انسانشناسى و در نتيجه به مهمترين علم انسانى، يعنى خودشناسى، رهنمون باشد.
در اين داستان، مولانا از دو انسان عاشق ميگويد كه در برخورد با يك اتفاق مشترك، كاملا متضاد هم عمل ميكنند. اولين عاشق بخاطر معشوق بيمار، ازهمه چيز خود گذشته و تنها سلامتى معشوق را در نظر و هدف دارد، درحاليكه عاشق دوم با زرد رو و ضعيف شدن معشوق، از او بيزار و زده ميشود. وبدين ترتيب، مولانا دو نوع عشق را بنمايش ميگذارند، يك عشق بديگرى و ديگرى عشق بخود! و يا عشق مجازى كه آدمى عاشق خود وآنچه در ذهن خويش پرورده است، ميشود.
همچنين مولانا برخى از جنبه هاى روحى آدمى را هم بميان كشيده و آنرادرست جلو چشم خواننده ميشكافد.
اين داستان ميبايستى در رشته روانشناسى و در دانشگاه تجزيه و تحليل ميشد، چرا كه درس انسانشناسى بزرگى را در خود نهان دارد.
در ميان داستان بخشى آورده ميشود كه با داستان آنچنان در ارتباط نيست و بيشتر به يك زنگ تفريح ميماند. با اينكه اين بخش بسيار ارزشمند است ولى چون در ميان داستان قرار ميگيرد،آنچنان توجه برانگيز نيست و بيشتر منحرف كننده افكار خواننده از اصل ماجراست. در نتيجه،من اين بخش را جدا كرده و پيش از شروع داستان مينويسم تا هم در بيان داستان وقفه رخ ندهد وهم ارزشمندى اين بخش محفوظ بماند.
از خدا جوئیم توفیق ادب
بی ادب محروم گشت از لطف رب
ادب يعنى فرهنگ و دانش و پرهيخته گى.
مولانا از خدا، ميخواهد كه به او توانايى و توفيق بدست آوردن دانش، و فرهنگ استفاده از اين دانش را بدهد. چرا كه خداوند دوستدار آدمى است كه دانا است، و ميداند چگونه از دانش و خردش استفاده كند. پس با چنين آدمى همراهى كرده و به او لطف دارد. و از نظر مولانا، خرد و دانش و فرهنگ استفاده از آن، موجب رستگارى آدمى است و زندگى با نشاط را براى او امكان پذير ميسازد.
بی ادب تنها نه خود را داشت بد
بلکه آتش در همه آفاق زد
اگر كسى دانش و آگاهى نداشته باشد، به خود بد كرده است. اما اگر كسى دانش و آگاهى دارد ولى فرهنگ استفاده از اين دانش را نداشته باشد، به همه عالم بد ميكند. مثلا تا دويست سال پيش كه دانش در اختيار ايرانيان بود، بقاى كره زمين و هستى موجودات روى آن، تضمين و بزيباى و باآرامش جريان داشت و ميليونها گونه گياهى و جانورى و ده ها گونه انسانى با آرامش در كنار هم ميزيستند و از بين نرفته بودند. نه از آلودگى هوا و سوراخ شدن ازون و يا لايه حافظ زمين، خبرى بود و نه از آب شدن يخهاى دو قطب زمين و نه از بيماريهاى بى درمان. چون پارسها فرهنك استفاده از دانش را داشتند و مثلا ميدانستند نفت و گاز وجود دارد ولى مثل بربرها آنرا به بيرون نكشيده و بدون آگاهى از نتايج فاجعه آور آن، نميسوزاندند. بجاى آن، گرم آبه هايى ميساختند كه با يك شمع، هميشه آب را،گرم نگاه ميداشت و اين شمع از همان گازى روشن بود كه در زير لايه هاى زمين قرار داشت. چرخهايى ساخته بودند كه با برخوردارى از آب و باد، توليدانرژى ميكردند. باتريهايى كه تماما براساس قوانين بى ضرر شيمى ساخته شده بودند. نياكان ما حتى از ميخ و سيمان، در ساخت كاخ ها و بناهاى شگفت انگيزى كه در سراسر دنيا ساختند و همگى نشانگر يك معمارى وآنهم معمارى شگفت پارسى است، استفاده نميكردند و كاخ ها و بناهايى شگفت انگيز و غولپيكرى كه بيش از سيصد متر ارتفاع دارند، كانال سوئز، اهرام ثلاثه در مصر، هفت شگفتى و عجايب در سراسر دنيا و و و كه همگى شاهكار هاى پارسهاست، را فقط و فقط با تكيه بر اساس قوانين فيزيك بوجود ميآوردند. نياكان ما از علم انرژى هسته اى، بيش از امروزيهامطلع بودند ولى هيچگاه بمب اتم نساختند و آنرا بروى مردم بيگناه شهرها نينداختند. كشتيهاى غولپيكر ساختند و نقشه هاى راه هاى آبى و زمينى كشيدند، ولى هيچگاه به مردم بومى سرخ و زرد و سياه وحشيانه حمله نكرده و كشتار ها و نسلكشيهاى هولناك براه ننداخته و آنان را به بردهگى نكشيدند. با اينكه هنوز از اسرار ودانش نجوم پارسى بطور كامل درك و فهم نشده، و نياكان پارسى نقشه كهكشانها را هم كشيده بودند، و موشكها هم ساخته بودند ولى هيچگاه مردم دنيا را سر كار نگذاشته و ادعاى سفر به كره ماه را نكردند.
از دويست سال پيش كه دانش پارسى بدست بربر هايى افتاد كه فرهنك استفاده از آن را نداشتند، زمين و هستى موجود بر روى آن دچار تغييرات بسيار مخرب گشت. و علاوه بر اينكه، ميليونها گونه جانورى و گياهى و دهها نژادهاى انسانى از بين رفتند، بلكه خود زمين هم دچار اين جهنمى شد كه امروزه با آن روبرويم. و روز بروز در منجلآب آن بيشتر فرو ميرويم.
درنتيجه همانگونه كه مولانا ميفرمايد، داشتن دانش به تنهايى كافى نيست و بدون فرهنگ استفاده از آن موجب تباهى است. و يك بى ادبى است كه موجب خسران مردم ميشود و برعكس، اين دو همراه با هم، ادبى است كه انسانساز است و موجب پارسايى ميگردد.
مائده از آسمان در میرسید
بی صُداع و بی فروخت و بی خرید
اين بيت در برخى نسخ چنين آمده است:
مائده از آسمان در ميرسيد
بى شرى و بيع و بى گفت و شنيد
بهرحال:
آدمى روزى مقرر خود را بدون دردسر، بدون واسطه، بدون داد و ستد، ميگيرد و هيچكس نميتواند روزى او رابخورد. و اين روزى يعنى چى؟ يعنى تمام آن عواملى كه براى گذران عمر براى آدمى واجب است و تنها منحصربه خوراك نيست.
صداع يعنى درد سر.
و چرا مولانا اينرا ميگويد؟ تا بلكه فيلترى براى اقيانوس حرص آدمى ساخته باشد.