حكايت استاد و شاگرد احول دفتر نخست مثنوى

چگونگى ديدن از نظر مولانا.

داستان طوطى و بقال از دفتر اول مثنوى، كه پيش از اين داستان آمد، حكايت مردمى است كه همگان را مانند خود ميبينند. و در حكايتى كه در ادامه ميآيد، مولانا از مردمى سخن ميگويد كه يك را دو ميبينند. و اين ديدن،بمعنا و مفهوم درك آدمى از فلسفه زندگى است. و اين درك و تميز پديده ها از يگديگر است كه تاريخ اشتباهات آدمى را ساخته و ميسازد.

و اما اين دو ، از نظر مولانا چه كسانى هستند كه درواقع يكى ميباشند ولى اكثر مردم دنيا احولند و آنها را دوميبينند؟ پيش از پرداختن به پاسخ اين پرسش، ميبايستى دوباره تاكيد كنم كه اين داستان دقيقا ثابت ميكند كه مولانا تاچه حد از مذاهب ساخت بشر بيزار بوده و از آنها دورى ميجسته است. پس هرجا تعريف اسلام و يهود ومسيحيت ديديد، بدانيد و آگاه باشيد كه از مولانا نيست. در اين داستان مولانا بوضوح به مردم ميگويد كه آدمى وخدا يكى هستند، و از هم جدا نيستند و اگر يكى نباشد، آن ديگرى هم نيست، و فقط بايد احول نبود و درست ديد. يعنى از اين واضحتر ديگر نداريم! و مولانا در اين حكايت بوضوح ايراد آدمى را در درك نادرست مذاهب ازخدا، براى مردمان آشكار ميكند. و راهكار رسيدن به اين مهم را، درست ديدن، ميداند و براى درست ديدن، ابتداميبايستى احولى كنار گذشت و نادرستى را از ميان برداشت.

مولانا سپس از مرحله فنا ميگويد. چرا كه وقتى يكى از اين دو از ميان برود، آن ديگرى هم وجود ندارد. در نزد بيخدايان، خدايى موجود نيست ، و آدمى مانند بره هابيل در دشت زندگى تنها و بحال خود رهاست. در نزد خدايكى شده گان، انسان موجود نيست و تنها خداست كه حاكم است. پس وقتى يكى شكست، آن ديگرى هم نيست و آدمى به مرحله نيستى خواهد رسيد، چه نيستى در برهوت و يا هپروت، و چه نيستى در جبروت و ملکوت و يا همان نيستى و فنايى كه هزاران بار توسط تمامى عارفان و حكما و فلاسفه و دانشمندان ايران به مردم به طرق مختلف گفته شده است. تا اين تفكر اشتباه كه خدا و آدمى دو هستند از ميان رفته و آدمى بخداى خود برسد. مولانا و عطار وديگر ابر انسانها اين مهم را در غالب داستان و ايماء و اشاره بيان كردند تا سره از ناسره جدا گردد و پيام برسدبدست اهلش، و احمقها تحريك نشده و بجانشان نيفتند، و منصور حلاج بصراحت گفت و او را مثله كردند.

گفت استاد احولی را کاندر آ (١)
رو برون آر از وثاق آن شیشه را (٢)
احول يعنى لوچ و يا كژ چشم، و يا كسيكه يك را دو ميبيند. روزى يكى از استادان داروسازى از شاگردش كه اتفاقا احول بود، خواست تا رفته و يكى از شيشه هاى دارويى كه در جلو آنها در قفسه هاى دارو چيده شده بود،بياورد. وثاق يعنى حجره، قفسه. استفاده مولانا از طبيب دارو ساز هم در نوع خود اعجاز است. قهرمان اصلى او كسى است كه براى بيمارى آدمى، دارو و درمان ميسازد. و احول هم كنايه از عوامى است كه اشتباه برداشت ميكنند و كژ ميبينند.

حكايت مرد بقال و طوطى٢

از اينجا تا چندين بيت وارداتى است و گفته حضرت جلال دين محمد بلخى نيست. و سفسطه و قياس مع الفارغ (قیاس مع الفارق، اشتباه است) يعنى قیاس كردن فارغ از منطق، تحريفگران مثنوى آغاز ميگردد. يعنى آمده اند و چیزی را با چیزی دیگرى مقايسه كردند، كه بدون علت و مناسبت و اشتراک و دليل منطقى بين آن دو است. مثلا دو آدم را با یکدیگر ميسنجند و مقایسه ميكنند بدون اينكه اصولا مناسبتى بين اين دو باشد. و اين در واقع ايراد به فلسفه آفرينش پروردگار است. يعنى خداوند زيبا، مخلوق بد و ناقص و نجس آفريده كه آدميان بايد آنرا اصلاح كنند! در اين قياس، زنبور عسل خوبه، و ديگر زنبورها بدرد نخورند! پيامبران و اوليا و آخوندها و كشيشان و خاخامها، آدم خوبها و نيك سرشت ها، هستند و ديگر آدميان، پيش پا افتاده و نفهم و بدرد نخور! و با اين منطق احمقانه صفحات بسيارى از مثنوى را مانند دل خود سياه كردند و از آن بدتر، همه را به گردن مولاى ما، جلال دين محمد بلخى انداختند. درواقع مولانا جلال دين محمد بلخى دروس خود را خيلى پيشتر داده و داستان را به پايان ميبرد، ولى طبق معمول، رندان، در ادامه چندين صفحه را مانند دل خود سياه كرده و ابياتى سبك و بى معنى از زبان مولانا آورده اند تا هم تبليغ مذهب و نمايندگان و مبلغين مذهب، آخوند و كشيش و خاخام و و و شده باشد و هم اين حماقت را در ميان مردم جا اندازند كه خدا در ميان آدميان فرق قائل است و مابين آن همدست ابليسى كه بظاهر دم از خداى ناپيدا كه مانند آدمى خشمگين ميشود، انتقام ميگيرد و تهديد ميكنند، با آن سالم و ساده انديشى كه دم از انسان و طبيعت عيان، ميزند تفاوت و فرق گذاشته و اولى را به دومى ترجيح ميدهد! و از ايندست افكار پليد شيطانى كه مثنوى را هفتاد من ساخته است.
رندان از قول مولانا ميگويند:
گفته اینك ما بشر ایشان بشر
ما و ایشان بستۀ خوابیم و خَور
این ندانستند ایشان از عمی(عما)(١)
هست فرقی در میان بی منتهى(بى منتها)
در تفسير اين ابيات در اينترنت آمده است كه، این ظاهر بینان گفتند : ما بشریم و ابدال خدا ( پارسها به اين ابدال در داستانهاى باستان، آواتار ميگفتند) هم بشرند ، و ما و ایشان وابسته به خوابیدن و خوردن و نیازهای طبیعی و مقتضیات غریزی هستیم . (در آیه ١٠ سوره ابراهیم آمده است « … گفتند ، شما نیستید مگر بشری همچو ما … » مصراع دوم نیز ناظر است به آیه ٧ سوره فرقان « و گفتند این چه رسولی است که (همانند ما) طعام خورَد و در بازار (و معابر) راه رود »این افراد ظاهربین بواسطه کوردلی خود این حقیقت را درک نکردند که میان آنان و ابدال خدا، فرقی بینهایت وجود دارد. ( اين ابيات را به جلال دين محمد بلخى نسبت ميدهند كه در داستان موسى و شبان، ميفرمايد: خداوند به شبان ساده دل بيش از پيغمبرش ارج مينهد و او را دوست دارد! اين تناقض گويى، نه مربوط به مولاناست، بلكه ابيات بى ارزشيست كه به مثنوى تحميل گشته است.)

حكايت مرد بقال و طوطى١

داستان ديگرى از دفتر اول مثنوى:
پيش تر آ تا بگویم قصه ای
بو که یابی از بیانم حصه ای
پيشتر آ، يعنى جلو تر بيا، دل بده، گوش تيز كن، توجه كن، تا برايت داستان ديگرى بگويم، باشد كه بهره ها گيرى و رستگار شوى. حصه يعنى بهره، نصیب، بخه، جمع حصص.
بود بقالی و او را طوطیی
خوش نوا و سبز و گویا طوطیی
بر دكان بودی نگهبان دكان
نكته گفتی با همه سوداگران
يكى بود يكى نبود، غير از خدا هيچكس نبود، (مسلمانان اين گفته نغز پارسى يعنى يكى بود يكى نبود،غير از خدا هيچكى نبود را به لا اله الا الله ترجمه كردند. ) بقالى يك طوطى سبز زيبا و سخنگو و باهوش داشت. طوطى باهوش در دكان بقال هم نگاهبان دكان بود و هم با مشتريها خوش و بش كرده و به اصطلاح مشترى جمع كن بود. (طوطى سبز، در اينجا ميتواند بمعنى طوطى زنده دل و خوشحال هم باشد. چرا كه رنگ سبز آدمى را بياد طبيعت انداخته و در طبيعت هم فقط منطق حاكم است و شادى وخرسندى و غم و اندوه روحى جايگاهى ندارد. هرچند درد جسمانى بسيار است. )
در خطاب آدمی ناطق بدی
در نوای طوطیان حاذق بدی
طوطى هم بزبان آدميان تسلط داشت و ناطق بود و هم بزبان طوطيان چهچه ميزد. اينبار قهرمان داستان مولانا، يك طوطى خوش بيان است، كنايه از مردم سخنور و خوش مشرب. مردمى كه فقط زبانند و مغزى به اندازه مغز مرغ دارند. ولى بدليل زبان ناطق و حاذق، محبوب و مورد توجه و مشهور گشته وروزگار ميگذرانتد. ولى اين طوطى در زمانى كه بايد از مغز و خرد خود استفاده كند، عاجز مانده وخسران ميبيند.
خواجه روزی سوی خانه رفته بود
بر دکان طوطی نگهبانی نمود
گربه ای بر جست ناگه از دکان
بهر موشی، طوطیک از بیم جان
جست از صدر دكان، سویی گریخت
شیشه های روغن ُگل را بریخت
روزى كه بقال براى انجام كارى به خانه رفته بود و طوطى هم طبق معمول مشغول نگاهبانى در دكان بود،
بناگهان موشى بدرون دكان پريد و در پى موش، گربه اى كه قصد شكار موش را داشت. طوطى كه بشدت ترسيده بود از سر درب دكان كه نشسته بود، رميده و بطرف داخل دكان پر زد و از بخت بد خوردبه قفسه هايى كه شيشه هاى روغن گل را در خود جاى داده بودند و شيشه ها بر زمين افتاده وشكستند و روغن گرانبها پخش زمين شد. روغن گل، روغنی است که از ترکیب برگ گل سرخ تازه درروغن کنجد به دست آید و مصرف دارویی دارد.
از سوی خانه بیامد خواجه اش
بر دكان بنشست فارغ خواجه وش
دید پُر روغن دكان و جاش چرب
بر سرش زد، گشت طوطی كل ز ضرب
وقتى بقال به دكان برگشت، بيخيال و سرحال و خوشحال بر روى سكوى ورودى دكان طورى نشست كه براى كسى جاى ترديدى نماند كه صاحب و خواجه دكان، اوست. و بناگهان متوجه چرب شدن جامه اش شد. خوب كه نگاه كرد ديد اى دل غافل، همه كف دكان پر از روغن و شيشه هاى شكسته است. به طوطى نگاه كرد و ديد پرهاى طوطى هم چرب است. پس بدون تفكر و تفحص و جستجوى دليل ماجرا وشناخت و مقصر اصلى، طوطى را به دادگاه برد و محكوم كرد و حكم صادر كرد و بعنوان مجازات باضرب زد به سر طوطى! آن بيگناه طوطى نيز از اين بيداد، هم ضربه جسمى خورد و سرش شكست وكچل شد، و هم ضربه روحى خورد و زبانش بند آمد و نطقش كور شد و ساكت به گوشه اى نشست.

بخش پنجم توانگر و دوشيزه دفتر اول مثنوى

همانطورى كه در مقدمه اين داستان نوشتم، منظور و هدف جلال دين محمد بلخى از نوشتن داستان پادشاه و كنيچك، پرداختن به روحيات آدمى، و نماياندن ويژهگيهاى اخلاقى او بطور اخص و شناسايى جامعه بشرى بطور اعم است. و چرا اينكار را ميكند؟ چون تا شناخت لازم و كافى و واقعى از انسان بوجود نيايد، راه رسيدن به هدف هموار نميگردد. و هدف هرچه هست، مثلا رسيدن به آرامش و يا رسيدن به سعادت و حتى اهداف پليد مانند چزاندن آدميان، تنها و تنها با شناخت حقيقى و راستين از ذات و جوهره هر پديده اى امكان پذير است . درنتيجه در تمامى مثنوى، تلاشى براى قهرمان سازى و خوب و بد جلوه دادن اين و آن نشده و قهرمانان داستانهاى مثنوى، جنبه هاى منفى و مثبت خود را آزادانه بنمايش ميگذارند و استثناء هم ندارد. از پادشاه و طبيب و زن و مرد و كوچك و بزرگ، گرفته تا پيغمبر و حيوانات و گياهان، همگى همانگونه كه هستند در صحنه داستان ظاهر شده، نقش خود را بازى كرده و صحنه را ترك ميكنند. چرا كه هدف مولانا انسانها و بطور كلى موجودات نيستند، هدف او ترويج، تشويق و نشر علوم انسانى، آگاهى و شناخت در جامعه بشرى است. چراكه كه اين بزرگمرد ادبيات ما، راه نجات بشر را آگاهى واقعى و رستن از دروغ و خرافات و مذاهب ساخته بشر ميداند. و اين از نظر كسانيكه خود را به مثنوى تحميل كردند، بسيار ناخوشايند و نا مطلوب است و در نتيجه با دستكاريهاى ابلهانه، سعى در روبراه كردن مثنوى برطبق اهداف و اميال خويش بوده و هستند. مثلا در بخشى كه پس از پايان اين داستان ميآيد و اين بخش كاملا وارداتى به مثنوى است، تلاش شده تا داستان را بنفع خود تفسير كنند. چون مثنوى در زمان قاجارها بطور كامل دستكارى شده، در نتيجه مذاهب يهود و مسيحيت و اسلام بطرز مسخره و غيرقابل قبول و بخششى خود را به مثنوى تحميل كرده اند. از آنطرف هم در اين داستان(از نظر تحريف كننده گان و نادانان كه منظور مولانا جلال دين محمد بلخى را نفهميدند) پادشاه نقش منفى دارد و چون سيستم پادشاهى است و نبايد پادشاه بهر طريق و روشى ضايع و در چشم عوام خراب شود، پس اين بخش را به پايان داستان توانگر و كنيچك افزوده اند كه هم تبليغ مذهب و خداى ساخته گيشان را كرده باشند و هم مقام پادشاه را تطهير و پاك و مبرى از بدى و پليدى نموده باشند و هم مثنوى را از اعتبار راستين خود دور و آنرا بى اعتبار ساخته باشند. تا زمانيكه جوان ايرانى به دروغهايى كه به او گفته شده، پى برد، مثنوى را دو دستى دور افكند و بگويد اينهم همان اراجيف مذهبى و تحميلى است. يعنى اگر روزى ايرانى به بلوغ فكرى رسيد و هر مزخرفى را آيين و مرام زندگى خود قرار نداد و مذاهب را بزير كشيد، مولانا هم بطور خودكار، به زير كشيده شود.
درنتيجه بخش نتيجه گيرى را فقط و فقط بمنظور آوردن مثالى از خباثت اجانب در تحريف ادبيات سالم و كهن ايرانى، بويژه آثار بزرگان ادبيات پارسى مانند، محمد بلخى، در اينجا مينويسم. و متذكر ميشوم كه تمامى آنچه در بخش نتيجه گيرى داستان ميآيد به مثنوى وارد گشته و گفتار مولانا نيست و درضمن تمامى آنچه در بخش نتيجه گيرى و در پرانتز ها جاى دارد، نوشتار و نظريات آدم برفى است و مربوط به تحريفگران و در ادامه مفسران و ماله كشان نيست.
ابتدا ادامه داستان:

تازى، تاژى، و دهقان، بخش چهارم از داستان توانگر و دوشيزه

قاصدی بفرست کاخبارش کنند
طالب این فضل و ایثارش کنند
مرد زرگر را بخوان زآن شهر دور
با زر و خلعت بده او را غرور

پس پيكى به سمرقند بفرست و در آنجا زرگر را پيدا كرده و بگو كه پادشاه شهرت تو را شنيده و ميخواهد به تو كارى واگذار كند. و اگر تو كار شاه را راه اندازى، پادشاه جايزه بزرگى به او خواهد داد. در اينجا جلال دين محمد بلخى به سه نكته مهم از خصوصيات آدمى اشاره ميكند كه شايد كمتر كسى به آن توجه كرده باشد. ١- مردم دوست دارند كه از آنان تعريف شود، هرچند در خلوت خود، بدانند كه بى اساس است. پس ابتدا بايد زرگر را از يك خبر خوب، در رابطه با خودش آگاه ساخت و آن اينكه او بعنوان زرگرى معروف، مورد توجه شاه قرار گرفته است. ٢- سپس با شايعه سازى بايد او را مشتاق و يا طالب هدف ساخت. مثلا پس از فتنه ٥٧ يك شايعه بى اساس مبنى بر بهشت بودن كشورهاى اروپايى در بين مردم دهان بدهان مىگشت و اينكه با پناهجويان ايرانى مانند افراد مهم برخورد ميشود، و موجب تشويق اليت جامعه براى ترك ايران ميشد، تا هدف اشغالگرى بى درد سر صورت پذيرد، كه پذيرفت. ٣- گام بعدى، بيدار كردن ديو آز و طمع آدمى و سوء استفاده از آن است، كه با وعده پول و مقام و شهرت براحتى صورت ميگيرد.
چون ببیند سیم و زر، آن بینوا
بهر زر، گردد ز خان و مان جدا
زر خرد را واله و شیدا کند
خاصه مفلس را که خوش رسوا کند
زر اگر چه عقل میآرد، ولیک
مردِ عاقل یابد او را نیک نیک
به او وعده ثروت و مال دنيا را بده تا ديو آز او بيدار شود، و به طمع رسيدن به مال، از خانه و خانواده جدا شده و بطرف شاه حركت كند.
پس دو طرفندى كه اكثر آدميان را ميفريبد: ١- تاثير تبليغ و شايعه نزد مردم و عوام و يا اكثريت قريب به اتفاق آدميان. ٢- سوء استفاده از طمع و زياده خواهى آدمى و يا برانگيختن ديو آز درون آدميان، را در مورد زرگر بكار گرفتند. سپس مولانا توضيح ميدهد كه مال و ثروت كه زر و طلا نمايانگر آن هستند، موجب زايل شدن خرد نزد آدميان است. بويژه اگر آدمى تنگ دست و بى مال باشد. با اين حال مردم خردمند كسانى هستند كه در رابطه با مال و زر، عاقلانه رفتار كرده و نه افراط كنند و نه خست بخرج دهند. عقل در مصراع اول، يعنى منقبض كننده و يبوست آورنده و منظور بسته شدن خرد از روى طمع است. و اينكه مرد عاقل از زر به نحو صحيح و نيك استفاده ميكند.
شه فرستاد آنطرف یک دو رسول
حاذقان و کافیان بس عدول
در اينجا مولانا عظمت عشق واقعى را نشان داده و آنرا از عشق مجازى مجزا و جدا ميكند. قهرمان داستان مولانا، يك شاه است ، يعنى صاحب مطلق قدرت و ثروت. ولى اين قهرمان كه هم اكنون معشوق را در اختيار دارد، بخاطر سلامتى و شادى معشوق همه چيز را فراموش كرده و تنها به او مى انديشد. پس مانند جاهلان، غيرتى نشده و از روى خودخواهى تصميم نميگيرد. بلكه بيدرنگ
دو مامور كار كشته و لایق و با کفایت كه در عين شجاعت، داراى معرفت و جوانمردى هم هستند را سوی سمرقند گسیل داشته ،تا زرگر را بروش انسانى بيآورند. دنيايى كه مولانا در آن ميزيسته، شامل انسانهايى ميشده كه با وجود شاه بودن، يعنى صاحب قدرت و ثروت در يكزمان، ولى كارى را بزور انجام نداده و بدنبال تدبير و چاره براى حل مشگل بودند و نه سر نيزه و جبر و توسل به قوه قهريه. ميفرمايد، قاصدان و رسولان شاه، حاذقان و كافيان بس عدول بودند يعنى افرادى كه در كارشان استاد و حاذق بودند و در عين حال به جوانمردى و عدالت هم معتقد و نه جلادان و زورگويان مسلح و جاهل.

تا سمرقند آمدند آن دو رسول
از برای زرگر شنگ فضو
دو پيامبر و رسول شاه به سمرقند رسيده و خود را به زرگر ى كه دل دخترك را دزديده بود رساندند.
کای لطیف استاد کامل معرفت
فاش اندر;شهرها از تو صفت
رسولان شاه پس از معرفى خود به زرگر گفتند: اى كسى كه آنچنان در كار خود استادى كه شهرتت در شهرها پراكنده شده و وصف مهارت تو در بين مردم شهرها زبان بزبان ميچرخد.
نک ، فلان شه از برای زرگری
اختیارت کرد زیرا مهتری
شاه ما هم وصف استادى ترا شنيده و مشتاق استخدام و به خدمت گرفتن تو براى امور زرگريهاى دربار خود است.
اینک این خلعت بگیر و زر و سیم
چون بیایی خاص باشی و ندیم
اينك اين هداياى طلا و نقره اى را بپذير و همراه ما به نزد شاه بيا كه در آنجا بسيار محبوب و محترم خواهى زيست.
مرد مال و خلعت بسیار دید
غره شد ، از شهر و فرزندان برید
پس غرور زرگر برانگيخته شد و در نتيجه خرد خود را باخت و با ديدن هدايايى گرانبها و جامه هاى زربافت و مفخر، خانه و خانواده و شهر و موطن خود را رها ساخته و عازم بارگاه شاه شد.
اندر آمد شادمان در راه ، مرد
بیخبر ، کان شاه قصد جانش کرد
مرد بيخرد، شاد از ظواهر و مال و شهرت ساختگى، بطرف شاه رفت، غافل از اينكه اينهمه خوبى، آنهم يكجا،
نميتواند واقعى باشد و احتمالا ظاهر فريبنده فريبى است كه جانش را ميگيرد.
اسب تازی برنشست و شاد تاخت
خونبهای خویش را خلعت شناخت
پس زرگو طماع شاد و سرحال بر اسبى تيز رو نشست، تا خود را هرچه زودتر به بارگاه شاه برساند، غافل از اينكه اين جامه شاهى، درواقع پول خون اوست.

كلمه «تازی» در پارسى از مصدر «تاختن» می‌آید. لفظ تاز بمعنی تازنده و براى حيوانات تيز رو و تيز پا مانند آهو و خرگوش بكار برده ميشود. همچنين به اسبها و سگ هايى كه در مسابقات شركت ميكنند، اسب تازى و يا سگ تازى، ميگويند. يعنى اسب و سگى كه تاخت ميزند. و كلمه "یکه تازی" هم كه بمعنى يك تنه تاختن، در هر ميدانى، است، از همين فعل تازى ميآيد.
همان گاو دوشان بفرمانبری
همان تازی اسبان همچون پری. فردوسی

تازی اسبان پارسی پرورد
همه دریاگذار و کوهى نورد.نظامی

ای گشته سوار جلدبر تازی
خر پیش سوار علم چون تازی ؟ناصرخسرو.

در هر زمین که راه نوردی هوای آن
از سم ّ تازیان تو مشکین غبار باد.مسعودسعد.

صهیل تازیان آتشین جوش
زمین را ریخته سیماب در گوش .نظامی.

همچنين در پارسى كلمه اى وجود دارد بنام تاژ و تاژ بمعنی چادرنشین است ، و پارسها به قبايل آواره، تاژ ميگفتند. همانگونه كه به روميان يون ميگفتند. و اعراب چون قادر به تلفظ حرف ژ نيستند، تاژى را تازى ميگويند. کلمه ٔ تاژ و تاز بمعنی چادر و خیمه و یاء نسبت(بدوى و عقبمانده)، و همیشه آن را مقابل دهقان ميآورند. چون دهقان بمعنى صاحب زمين است و به ايرانيان كه صاحبان زمين در دنيا بودند، دهقان ميگفتند. پس دهقان بمعنی زمينداران بزرگ و تازی بمعنی چادرنشین است ، قبايل چادرنشین که مرتبا از جايى بجاى ديگر ميروند، در مقابل دهقان که ساکن و تخته قاپو باشد.
تاژى در ابتدا بمعنی مطلق چادرنشین بوده است و سپس بمعنی خاص تری فقط بر عرب اطلاق شده است. و چون به اسب تيز رو هم تازى گفته ميشد، برخى از رندان اين تازى را به آن تازى وصل كرده و اسب تيز رو و اسب تازى را به اسب عربى ترجمه كردند. درحاليكه اعراب با اسب بطور كلى غريبه و نا آشنا بوده و هستند. مردم چین، عرب را تاش نامند و این تاش مأخوذ ازکلمه ٔ پارسى تاژی و يا معرب آن، تازیست و این نشان میدهد که مردم چین در ابتدا، عرب را بتوسط ایرانیان دریانورد و تجار برّی ایران شناخته اند. ایرانیان باستان تمام یونان را بنام قبیله (یونیام ) نام نهادند.

قدیمی‌ترین آثار حضور اسبها و سگ‌های تازی در منطقه‌ای یافتند که قدیمی‌ترین محل سکونت بشر در دشت است كه به آن تمدن سليك ميگويند و بيش از ۶۵۰۰ سال قدمت دارد. در تپه‌های باستانی سیلک، واقع در نزدیکی شهر کاشان، علاوه بر استخوان حیوانات اهلی دوران پیشین، استخوان‌های اسب و يك سگ تازی نیز به دست آمد که متعلق به هزاره چهارم پیش از میلاد بود. يعنى حدودأ ۶۵۰۰ سال پيش.
در برخی از ظروف سفالین منقوش به نقوشی از سگ‌های تازی در تعقیب حیواناتی از جمله گوزن، آهو و بزکوهی برمی خوریم که با نهایت دقت و به سبکی انتزاعی ترسیم شده است. سفالینه‌های مکشوف از تل باکون در نزدیکی تخت جمشید نمونه‌های منحصر به فردی از نقوش اسبها و سگهاى تازی را از ۴۲۰۰ تا ۳۸۰۰ سال پیش از میلاد به نمایش گذاشته‌اند. باریکی اندام، دست‌ها و پاهای بلند و کشیده، پوزه باریک و دمی حلقه مانند همه از خصوصیات بارز سگ‌های تازی است که بر این سفال‌ها تصویر شده است.
علاوه بر ظروف سفالین، نقش تازی‌ها را بر روی مهرها و اثر مهرهای به جا مانده از ایران باستان نیز می‌توان مشاهده کرد.
از آثار یافت شده در گورهای فراعنه مصر که متعلق به ۲۱۰۰ سال پیش از میلاداند شواهدی به دست آمد که نشان می‌دهد در آن زمان اجساد اسبها و سگهاى تازی‌ها را مانند خداوندگارشان مومیایی کرده و به خاک می‌سپردند.
در اسطوره‌های باستان ایرانی شکار آموختن به سگان از ابداعات هوشنگ شاه پیشدادی است. در ايران شاهان و بزرگان به شکار با سگ‌های تازی علاقه داشتند و همیشه در تازی-خانه‌های آن‌ها تعداد زیادی تازی وجود داشت که هر یک دارای خدمه و مسئول خاص خود بودند. سلاطين و شهرياران پارسى، تمام تازی‌های خود را جل اطلس و زربفت می‌پوشاند و گردن بند جواهرنشان به گردنشان می‌انداخت. در رستم التواریخ نیز آمده است، كه بويژه در دوران امپراتورى باشكوه و عظيم صفویه، آراستن تازيها به جواهرات قيمتى رسمى رايج و محبوب بوده است. و در دوران قاجار هم مسئول سگ‌های شکاری را «تازی‌کش باشی» می‌نامیدند و تازی خانه‌های آن‌ها پر بود از «سگان شیرگیر پلنگ فرسا و تازی‌های نخجیر گیر آهو ربا.»
در تمام طول تاريخ ايران و تا پيش از فتنه ۵۷، تازی‌ها برای شکار انواع حیوانات صحرایی از قبیل آهو، جبیر، گور و خرگوش استفاده می‌شده است.

از اسبان تازی به زرین ستام
ورا بود بیور که بردند نام .فردوسی.

ورا دید بر تازئی چون هزبر
همی تاخت در دشت برسان ببر. فردوسی .

تبیره سیه کرده و روی پیل
پراکنده بر تازی اسبانش نیل . فردوسی .

ز اسبان تازی به زین پلنگ
ز برگستوانها و خفتان جنگ . فردوسی .

فروماند اسبان تازی ز تگ
توگفتی در اسبان نجنبید رگ. فردوسی

كلمه تازى در شاهنامه:
بر طبق شاهنامه اولين انسان، كيومرث نام دارد، كيومرث پسرى داشت كه او را سيامك مينامند. ( در شاهنامه فردوسى كيومرث نام اولين انسانيست كه از گياه پديد آمده و در گيلگميش كه اولين شاهنامه ايرانيان است، نام اولين انسان ميشى و همسرش ميشانه است كه هر دو از گياه پديدار ميشوند. و ايندو در بين مردم به آدم و حوا معروفيت دارند. ) بر اساس گيلگميش ، سيامك بنام شیث، آمده است. و سومین فرزند، ميشى و ميشانه( آدم و حوّا ) پس از هابیل و قابیل است. با استناد به گيلگميش، شیث پس از قتل هابیل به‌دستِ قابیل، متولّد گشت و حوّا او را جانشینی برای هابیل دانست. نام فرزند شیث در تورات، انوش است. و عمر شیث ۹۱۲ سال نوشته شده‌ است. او صاحب فرزندان بسیاری ميشود. بر اساس شاهنامه سيامك صاحب دو پسر ميشود، بنامهاى بهرام و فرهاد تاز. و اين فرهاد تاز، و نسل پس از او كه در شاهنامه بعنوان تازى و تازيان، سخن گفته ميشود هيچ ربطى به اعراب و لقب تاژى آنان كه بعربى تازى شده، ندارد.
وزان پس چو آگاهی آمد ز راه
ز فرهاد تازی و فرزند شاه .فردوسی.

چو زنگی نمود آنچنان بازیی
ز رومی نیامد عنان تازیی .نظامی

گل خيرى، رام ايزد

خیری بیمار بود، خشک لب از تشنگی
ژاله که آن دید ساخت، شربت کوثر گوار
منظور از خيرى بيمار، گل خيرى است كه هميشه سبز است ولى به سبب سرما پژمرده و بيمار بنظر ميآيد و وقتى بهار ميشود، توسط ژاله و يا همان شبنم خنك بهارى، سيراب و درمان شده و اين شبنم بهارى منتج از هواى سرد شبهاى اوايل بهار است. و وقتى شبنم بر روى گل خيرى مينشيند، در مجاورت اين قطره آب، گل خيرى یك ماده ژلاتینى از خود تراوش مى كند كه بر روى ساقه منتشر شده و آن را چسبناك مى نماید و به شیره گل خيرى معروف است و خاقانى كه ظاهرا دانش عظيمى در گياه شناسى داشته است، اينجا تركيب اين شيره با شبنم را به شربت بهشتى، تشبيه كرده كه براى اين گل خودرو، خنك و گوارا و دلچسب است. (١)
به گل خيرى رام ايزد هم ميگويند.
رام ایزد،حركت زندگی باملایمت و آرامش و امنیت و به معنى صلح و شادى است . صفت او بخشندهً كشتزار خوب است . او رام بخش آفرینش و در نوشته هاى پهلوى با ایزد هوا وایزد مهر همراست.
ايزد به معناى آفريدگار نيست و به هر نيروى مثبتى اطلاق ميشود.
ز آتش روز ارغوان، در خوی خونین نشست
باد که آن دید ساخت، مروحه دست چنار
آتش روز يعنى آفتاب، موجب باز شدن گلهاى سرخ درخت ارغوان شده و آنرا چنان سرخ و براق ميسازد تو گويى بر روى چهره اى سرخ شده از گرما، عرق خونين نشسته است. و باد كه اينرا ميبيند، شاخه هاى چنار را بحركت درآورد تا مانند بادبزن(مروحه) او را خنك كنند. (٢)

(١)گل خیری كه آنرا گل خيرو، گل ختمى وحشى، گل خبازی و يا گل هميشه بهار هم مينامند، بومى فلات قاره ايران است. ولى گل خيرى همان ختمى نيست، چون گل ختمى در اواخر تابستان و اوايل پاييز بگل مينشيند و در اينجا خاقانى در توصيف بهار از شگفتن گل خيرى توسط شبنم بهارى سخن ميگويد. پس خيرى همان ختمى نيست.
مجلس باید ساخته ملکانه
از گل و از یاسمین و خیری الوان .رودکی .

دل شادوی شد نژند و حزین
چو خیری شدش لاله و یاسمین .فردوسى
برخى به گل خيرى، گل همیشه بهار ميگويند ، اعراب به آن دائم الحیات و حى العالم گویند، در كتب مختلف قدیم از آن به نامهاى ابرون ، افحوان اصغر، زبیده ، قوقهان ، مرجون ، كحلاء، سهلابى ، خیر، خیرى زرد، ميشا، ميش بهار، و همیشه جوان یاد شده است . گلهاى آن زرد طلایى بوده ، بدون دمگل روى نهنج (نهنج به بخشی از گل که اندامهای پوشش گلبرگها و کاسه برگها و اعضای زایشی مادگی و پرچم بر روی آن قرار گرفته اند و در گلهای مختلف به اشکال متفاوت است، ميگويند. بخشى از گل كه مجموعه اى از گلبرگها را بر روى خود حمل ميكند. ) قرار گرفته ، در ساعت نه تا ده صبح باز و در ساعت چهار تا پنج بعدازظهر بسته مى شوند، و با اینكه فاقد نوش است زنبور عسل به آن راغب بوده ، و گرده هاى آن را مى خورد. نوع كوهى آن كه در اطراف مسجد سلیمان زیاد است به تنباكوى كوه معروف بوده ، و بزبان محلى به آن داغ توتونى و اعراب دخان الفوخ گویند، و به زبان محلى ««اوكوزوكوزو»» و ««پنیره »» نامیده مى شود. در مجارستان ، بلغارستان و سوئیس روستاییان آن را به جاى توتون به كار مى برند و در سيستان و بلوچستان قلیان را با آن چاق مى كنند. گیاه خيرى چه بیابانى و چه كوهى خزان نمى كند، ساقه كوهى آن به قدر ذرعى طول داشته و به كلفتى انگشت است ، داراى رطوبتى چسبناك مى باشد كه به دست مى چسبد، گل آن داراى یك ماده زرد رنگ ، یك ماده تلخ و مقدارى صمغ و زرین بوده ، لعابدار است . ریشه آن داراى اینولین مى باشد. گل آن در مجاورت آب یك ماده ژلاتینى از خود تراوش مى كند كه بر روى ساقه منتشر شده و آن را چسبناك مى نماید و به شیره گل همیشه بهار معروف است.

(٢)خوى (تلفظ اين كلمه مانند تلفظ نام شهر خوى است كه به تازگى دچار زمينلرزه شده است. )يعنى عرق كردن آدمى، و حافظ در جايى دارد، زلف آشفته و خوى كرده و خندان لب و مست، پيرهن چاك و غزلخوان و صراحى در دست، نرگسش عربده جوى و لبش افسوس كنان، نيمه شب دوش به بالين من آمد، بنشست. و اين صحنه زيباى شهوتناك، حكايت از اين دارد كه حافظ عزيز ما، معشوق را با موهاى پريشان و پيكرى كه از گرما و هيجان گلگون و خيس است و لبى خندان و خود معشوق هم مست و دگمه هاى پيراهنش تا به پايين باز و آواز خوان و جام شراب بدست، درحاليكه شرارت از چهره اش ميبارد ولى انگشت بر لب نهاده و هيس كنان به او امر بسكوت دارد، دوست ميدارد

(٢) ارغوان، بمعنى سرخ صُبغ سرخ . آتش گون. ارغوانی. جامه های سُرخ. رنگی است سخت سرخ. سرخی. نشاسته، است.
ولى دراينجا منظور خاقانى درختی است که در بهار گل سرخ ببار ميآورد. درخت ارغوان بومى فلات قاره ايران كه در بهار گلهاى بغایت سرخ و رنگین ببار آورد. درختی است که شاخهای باریک دارد و در موسم بهار همه ٔ درخت از گلها، سرخ میگردد و اصلاً برگ ندارد و در موسم دیگر پربرگ شود. درختی است که كوهستانهاى استان خراسان ايران را برنگ قرمز درآورده و مناظر بسيار زيبايى را ميسازد. این درخت همچنين در دره های گرگان بیش از دیگر نقاط جنگلهای خزر روييده، و لرستان خاستگاه اصلى اوست. طبیعت اين درخت سرد و خشک است ، و ميگويند اگر در بهار از گلهاى آن شربتی سازند و بخورند رفع خمار کند و اگر چوب آنرا بسوزانند بر ابرو مالند موی برویاند و سیاه برآید. (هيچكدام از اين خواص مورد تائيد اين سايت نيست. فردا اگر بر اثر استفاده از اين درخت، به كچلى هميشه خمار، تبديل شديد، ربطى به آدم برفى ندارد. ) و معرّب آن ارجوان است . و از ارتفاع ١٨ گزی تا ٩٠ گزی دیده میشود. ( گز معادل ذرع و هر، گز ١٦ گره است .امروزه گز را معادل «متر» گیرند. وسيله اندازه گيرى طول و درازا است. خط كشى از چوب یا از آهن که بدان جامه و قالی و پلاس و زمین و امثال آن اندازه زنند.) دو گونه از این درخت در دره ٔ سپيدرود و دره های نسبتأ گرم لرستان هست و هر دو گونه را ارغوان نامند. بنامهاى ارجوان ،خزریق، زمزریق و زعید هم نامند.;
مورد بجای سوسن آمد باز;
می بجای ارغوان آمد باز. رودکی .

همه غار و هامون پر از کشته شد
ز خون خاک چون ارغوان گشته شد. فردوسی .

گل ارغوان راکند زعفران;
پس از زعفران رنجهای گران. فردوسی .

رخش پژمراننده ٔ ارغوان
جوان سال و بیدار و بختش جوان. فردوسی;
ارغوان در کتب طب سنتی ايران با نامهای «اکوان»، «خرزیق» و «زعید» آمده است.
ارغوان همچنين نام يك نوع رنگ قرمز هم ميباشد كه به آن قرمز اشرافى ميگويند و از باستان اشراف و اليت جامعه جامه ارغوانى بتن كرده و اين رنگ نشان تشخص ميبوده است. بويژه اهالی بابل رنگ ارغوانی را بسیار استعمال میکردند و بطور كلى در تمامى امپراتورى ايران باستان نیز بسیار مشهور بود. و سلاطین و اعیان و اعاظم نیز محض امتیاز از رعایا لباس ارغوانی در بر میکردند. ميگويند وقتی که مسیح (حسين منصور حلاج ) را در محکمه حاضر کردند، برای استهزاء وی را بلباس ارغوانی ملبس کردند. امروزه هم به احترام اليت جامعه بشرى، در مقابل پاى آنان فرش قرمز پهن ميكنند كه از رسوم كهن پارسى گرفته شده است. مردم دو شهر صور و صیدون(دو تا از شهرهاى لبنان كه تا جنگ جهانى اول بخشى از ايران بودند) این رنگ را از صدف مخصوص تحصیل میکردند بدین واسطه در این صنعت مشهور گشتند و اکنون در طرف جنوب صیدا کومه ٔ عظیمی از صدفهائی که درزمان قدیم این رنگ را از آنها گرفته اند پیدا میشود. و گاه ارغوانی را از کرمی که بر بلوط قرمز یافت میشود، بدست آورده و تحصیل میکردند.
به چهره ٔ گلگون هم ارغوانى ميگويند. رخ سرخ رنگ :
گر او را وامها می بازخواهند
چرا چون زعفران گشت ارغوانت .ناصرخسرو

من خودم سيزدهم ، كز همه عالم بدرم، سيزدهبدر شاد و فرخنده باد

سيزده را همه عالم بدر امروز ز شهر….
ميفرمايند: ماجراى خلقت ١٢ روز طول كشيد. روز نخست خداوند خورشيد را آفريد، و زمين را هم ساخت تا دورش بگردد. زمين آنچنان زيبا بود كه بهشت، نامش نهاد. و دلش خواست تا در اين بهشت گام بزند، پس كيومرث را آفريد و در او نفس دميد. كيومرث پس از گشتن و لذت بردن از زمين، از سكوت آن كسل شد. پس خدا نواى باد و باران و رعد و طوفان را آفريد. ولى باز كيومرث ناشاد شد، اينبار خدا صداى جويباران و پرندهگان و غرش جانوران را براى كيومرث خلق كرد. پس از مدتى كيومرث صداها را از حفظ شده و به آنها عادت نموده و دوباره كسالت بهم زد. اينبار خدا ليلى را آفريد. ليلى مدتى با كيومرث خوش بود ولى اينبار ليلى از كيومرث خسته شد و كسل به گوشه اى نشست. مشگل دو تا شد. كيومرث كه اكنون بسيار شاد بود، براى شاد كردن ليلى هر كارى ميكرد، ولى ليلى كسل تر ميشد تا جاييكه از كوره در رفت و زد كيومرث سى ساله را كشت. خداوند كه چنين ديد ليلى را به بد سرنوشتى دچار ساخت كه براى حفظ روحيه خواننده، اين بخش سانسور ميشود. سپس اينبار گياهى آفريد كه هم نر بود و هم ماده. و ايندو آنچنان بهم پيچيده شده بودند كه تنها يك مار ميتوانست از بين ايندو بخزد و هيچكدام نميتوانست ديگرى را بكشد، در ضمن حوصله شان هم سر نميرفت. خداوند خوشحال از اين خلقت، آن روز را نوروز ناميد. سپس تا دوازده روز مشغول ساخت ديگر مخلوقات گشت و روز سيزدهم را به استراحت پرداخت. از آنطرف ليلى از آنجاييكه كه سانسور شد، بشكل مارى به بيرون خزيد و بين آدم و حوا خزيد و در آنجا قرار گرفت و هر سه شدند، شبيهه عصاى درمانى ابن سينا. خداوند كه چنين ديد، براى درآوردن ليلى، مجبور به جدا سازى آدم از حوا شد. و اينكار دوازده روز خدا طول كشيد. و روز سيزدهم خداوند به استراحت و شادى نشست. و دوباره ليلى را دچار سرنوشتى بدتر از سرنوشت نخست كرد. پس از چندى دوباره ليلى از آنجاييكه سانسور شده، گريخت و به سراغ آدم و حوا رفت و به آنها روزهاى خوش بهم چسبيدهگى را يادآور شد و آنان را به جفت شدن تشويق و ترغيب كرد. و آنقدر وسوسه كرد كه ايندو جفتگيرى كرده و حوا حامله شد. خداوند كه چنين ديد ،،، و از بقيه داستان كسى را آگاهى نيست. اما ليلى براى انتقام از خدا، به آنها ياد داد كه روز سيزده نحس است. ولى آدم و حوا چون ديگر در بهشت نبودند، به اين مطلب هم اهميت نداده و همچنان روز سيزده را بشادى و رقص و پايكوبى و استراحت ميپردازند.

جوشن نادر شاه كبير، نوروز پيروز

جوشن نادر شاه كبير در موزه تركيه

دست صبا برفروخت، مشعلهٔ نوبهار
مشعله داری گرفت، کوکبهٔ شاخسار
ز آتش خورشید شد، نافهٔ شب نیم سوخت
قوت از آن یافت روز، خوش دم از آن شد بهار
خامهٔ ما نیست طلع، چهره گشای بهار
نایب عیسی است ماه، رنگرز شاخسار
گشت ز پهلوی باد، خاک سیه سبز پوش
گشت ز پستان ابر، دهر خرف شیرخوار
پروز سبزه دميد، بر نمط آب گیر
زلف بنفشه خميد، بر غبب جویبار
نرگس بر سر گرفت، طشت زر از بهر خون
تارک گلبن گشاد، نیشتر از نوک خار
شاه ریاحین به باغ، خیمهٔ زربفت زد
غنچه که آن دید ساخت، گنبدهٔ مشک بار
آب ز سبزه گرفت، جوشن زنگار گون
سوسن کان دید ساخت، نیزهٔ جوشن گذار
جوشن زرنگار گون و نيزه جوشن گداز هر دو كنايه از نيزه و جوشن نادر شاه كبير است كه بسيار زيباست و امروزه در موزه آناتولى قرار دارد.
جوشن بمعنى خفتان، لباس و جامه فلزى است. و با زره فرق دارد، چه زره از ورقه هاى فلزى و يا چرمى است و جوشن جامه فلزى است كه از حلقه ها و پولكهاى كوچك فلزى تشكيل شده كه مانند تورى كنار هم و رويهم چيده ميشوند و انعطاف پذيرى و آزادى فعاليت بيشترى را نسبت به زره براى دربر دارنده، فراهم ميسازد.
جوشن لباس رزم، و سپر بدن سربازان پارسى بوده و ساخت جوشن فقط و فقط مربوط به ايرانيان است و بس. پس در هركجا تصوير سربازى ديده شد كه جوشن بتن دارد، ميتوان تا صد درصد مطمئن بود كه سرباز پارسى است. در ايران تا ٢٠٠ سال پيش كه هنوز امپراتورى پارسى چنين از هم پاچيده نشده بود، هنر و علم در هر كارى حرف نخست را ميزد. مثلا همين جوشن يك شاهكار هنرى بود، چرا كه سربازان پارسى خياط هايى داشتند كه براى آنها بطور منحصر بفرد جوشن، ميساختند. و جوشن يك لباس تورى فلزى بسيار مقاوم و در عين حال سبك بود، كه پيكر سربازان پارسى را از برخورد شمشير و تير و ديگر آلات قتاله در امان ميداشت و اجازه نميداد بدن سرباز پارسى آسيب ببيند. فلزى كه در ساخت حلقه هاى كوچك جوشن بكار ميرفت بسيار سبك و مقاوم بود، احتمالا يك چيزى تو مايه هاى سیلیکون کاربید كه امروزه در ساخت هليكوپتر بكار ميرود. كاربرد شگفت انگيز جوشن هاى پارسى در آن بود كه به لطف چیدمان خاص حلقه هاى سازنده‌اش می‌توانستند از حالت انعطاف‌پذیرى كه در حالت عادى داشتند و به سرباز پارسى امكان فعاليت آزادانه را ميدادند، به حالت سخت و مقاوم و غير قابل نفوذ در زمان نبرد تغییر حالت دهند. و اين تكنيك هنوز در بين محققان امروزى بعنوان يك معما حل نشده است. پولک‌های فلزی جوشن با حلقه بهم متصل می‌شدند. به پولک‌های فلزى و پولادينى که جوشن از آن تشکیل می‌يافت غیبه گفته می‌شد. همچنين گفته ميشود كه جوشن در هزاره نخست پیش از میلاد و در دوران امپراتورى ساسانى از طرف هنرمندان پارسى ابداع شده است و اولين جوشن يافت شده در كاوشگريهاى منطقه لرستان ايران است كه از دوران امپراتورى ساسانى بجا مانده است. و جوشن انواع گوناگون داشت. در صورت فلزی بودن پولک‌ها، به آن جوشن و در صورتی که جنس لایه محافظ از چرم و ابریشم بود، بیشتر به آن خفتان و يا قزاقند گفته می‌شد. خفتان هم يكى ديگر از جامه‌هاى رزمى ايرانيان بوده است كه جامه اى هنگفت و ستبر بوده كه از چرم و ابریشمى كه توسط پارسها غير قابل نفوذ ميشده، ساخته و ضربه خنجر و شمشير را بر روى خود می‌لغزانده است و بر آن اثر نمی‌کرده است. خفتان را معمولا پليسها بر تن ميكردند و يا سربازانى كه در شهرها خدمت ميكردند.
واژه‌های قزاگند، گَبر، خفتان، قزاگنگ، قزاغند، قزاکند و قزاقند همگى مترادف واژه جوشن است. و به ارتش رضا شاه كه همگى قزاقند و يا خفتانى كه از پشم فشرده ساخته شده بود، به تن داشتند، لشگر قزاق و يا سربازانى كه قزاقند بتن دارند، ميگفتند و اين نام از همين جا گرفته شده است.
همچنين گاهى به جوشن، غیبه هم ميگفتند. و تفاوت غيبه با جوشن اينست كه حلقه ها در جوشن قابل ديدن هستند درحاليكه در غيبه، فلزات تُنُک کوچک را بر هم مينهادند و اين پولكها در ظاهر، قابل ديدن بود و نه حلقه ها. همچنين به غيبه بطور كلى، به پاره های كوچك فلزى و پولکهای آهن وپولاد که بر جوشن، در جیبه و بکتر و دیگر جامه ها و سلاحهاى فلزى بكار گرفته ميشد، ميگفتند.
همان جوشن و خود غیبه به زر
بپوشید درزیرشان چون زبر.فردوسی

جوشن نادر شاه كبير در موزه تركيه

از معروفترين جوشن هايى كه امروزه در موزه هاى دنيا ميتوان يافت جوشن نادر شاه است كه در موزه آناتولى قرار دارد. ديگر جوشنهاى دوران امپراتورى هاى ساسانى و صفوى در موزه هاى انگليس و لور فرانسه و متروپوليتن آمريكا قرار دارد.
شما را من از هر بدی جوشنم
بهین میزبانْتان به گیتی منم .فردوسى

سرو ز بالای سر، پنجهٔ شیران نمود
لاله که آن دید ساخت، گرد خود آتش حصار
یاسمن تازه داشت، مجمرهٔ عود سوز
شاخ که آن دید ساخت، برگ تمام از نثار

دهقان و تازى، نوروز پيروز

كلمه «تازی» در پارسى از مصدر «تاختن» می‌آید. لفظ تاز بمعنی تازنده و براى حيوانات تيز رو و تيز پا مانندآهو و خرگوش بكار برده ميشود. همچنين به اسبها و سگ هايى كه در مسابقات شركت ميكنند، اسب تازى و ياسگ تازى، ميگويند. يعنى اسب و سگى كه تاخت ميزند. و یکه تازی هم كه بمعنى يك تنه تاختن، در هر ميدانى،است، از همين فعل تازى ميآيد.

همان گاو دوشان بفرمانبری
همان تازی اسبان همچون پری. فردوسی

تازی اسبان پارسی پرورد
همه دریاگذار و کوهى نورد.نظامی

ای گشته سوار جلدبر تازی
خر پیش سوار علم چون تازی ؟ناصرخسرو.

در هر زمین که راه نوردی هوای آن
از سم ّ تازیان تو مشکین غبار باد.مسعودسعد.

صهیل تازیان آتشین جوش
زمین را ریخته سیماب در گوش .نظامی.

همچنين در پارسى كلمه اى وجود دارد بنام تاژ و تاژ بمعنی چادرنشین است ، و پارسها به قبايل آواره، تاژميگفتند. همانگونه كه به روميان يون ميگفتند. و اعراب چون قادر به تلفظ حرف ژ نيستند، تاژى را تازى ميگويند. کلمه ٔ تاژ و تاز بمعنی چادر و خیمه و یاء نسبت(بدوى و عقبمانده)، و همیشه آن را مقابل دهقان ميآورند. چون دهقان بمعنى صاحب زمين است و به ايرانيان كه صاحبان زمين در دنيا بودند، دهقان ميگفتند. پس دهقان بمعنى زمينداران بزرگ و تازی بمعنی چادرنشین است ، قبايل چادرنشین که مرتبا از جايى بجاى ديگر ميروند،در مقابل دهقان که ساکن و تخته قاپو باشد.

تاژى در ابتدا بمعنی مطلق چادرنشین بوده است و سپس بمعنی خاص تری فقط بر عرب اطلاق شده است. وچون به اسب تيز رو هم تازى گفته ميشد، برخى از رندان اين تازى را به آن تازى وصل كرده و اسب تيز رو و اسب تازى را به اسب عربى ترجمه كردند. درحاليكه اعراب با اسب بطور كلى غريبه و نا آشنا بوده و هستند.

مردم چین، عرب را تاش نامند و این تاش مأخوذ ازکلمه ٔ پارسى تاژی و يا معرب آن، تازیست و این نشان میدهدکه مردم چین در ابتدا، عرب را بتوسط ایرانیان دریانورد و تجار برّی ایران شناخته اند. ایرانیان باستان تمامی يونانيان را بنام قبیله (یونیام ) نام نهادند.
قدیمی‌ترین آثار حضور اسبها و سگ‌های تازی در منطقه‌ای یافتند که قدیمی‌ترین محل سکونت بشر در دشت است كه به آن تمدن سليك ميگويند و بيش از ۶۵۰۰ سال قدمت دارد. در تپه‌های باستانی سیلک، واقع درنزدیکی شهر کاشان، علاوه بر استخوان حیوانات اهلی دوران پیشین، استخوان‌های اسب و يك سگ تازی نیز به دست آمد که متعلق به هزاره چهارم پیش از میلاد بود. يعنى حدودأ ۶۵۰۰ سال پيش.
در برخی از ظروف سفالین منقوش به نقوشی از سگ‌های تازی در تعقیب حیواناتی از جمله گوزن، آهو وبزکوهی برمی خوریم که با نهایت دقت و به سبکی انتزاعی ترسیم شده است. سفالینه‌های مکشوف از تل باکون در نزدیکی تخت جمشید نمونه‌های منحصر به فردی از نقوش اسبها و سگهاى تازی را از ۴۲۰۰ تا ۳۸۰۰ سالپیش از میلاد به نمایش گذاشته‌اند. باریکی اندام، دست‌ها و پاهای بلند و کشیده، پوزه باریک و دمی حلقه مانندهمه از خصوصیات بارز سگ‌های تازی است که بر این سفال‌ها تصویر شده است.
علاوه بر ظروف سفالین، نقش تازی‌ها را بر روی مهرها و اثر مهرهای به جا مانده از ایران باستان نیز می‌توان مشاهده کرد.
از آثار یافت شده در گورهای فراعنه مصر که متعلق به ۲۱۰۰ سال پیش از میلاد هستند، شواهدی به دست آمد که نشان می‌دهد در آن زمان اجساد اسبها و سگهاى تازی‌ها را مانند خداوندگارشان مومیایی کرده و به خاک ميسپردند.
در اسطوره‌های باستان ایرانی شکار آموختن به سگان از ابداعات هوشنگ شاه پیشدادی است.
در ايران شاهان و بزرگان به شکار با سگ‌های تازی علاقه داشتند و همیشه در تازی-خانه‌های آنها تعداد زيادى تازی وجود داشت که هر یک دارای خدمه و مسئول خاص خود بودند. سلاطين و شهرياران پارسى، به تازيهاى خود را جل اطلس و زربفت می‌پوشاند و گردن بند جواهرنشان به گردنشان می‌انداخت. در رستم التواريخ نیز آمده است، كه بويژه در دوران امپراتورى باشكوه و عظيم صفویه، آراستن تازيها به جواهرات قيمتى رسمى رايج و محبوب بوده است. و در دوران قاجار هم مسئول سگ‌های شکاری را «تازی‌کش باشی» می‌نامیدند و تازی خانه‌های آنها پر بود از «سگان شیرگیر پلنگ فرسا و تازی‌های نخجیر گیر آهو ربا.»
در تمام طول تاريخ ايران و تا پيش از فتنه ۵۷، تازی‌ها برای شکار انواع حیوانات صحرایی از قبیل آهو، جبیر،گور و خرگوش استفاده می‌شده است.

از اسبان تازی به زرین ستام
ورا بود بیور که بردند نام .فردوسی .

ورا دید بر تازئی چون هزبر
همی تاخت در دشت برسان ببر. فردوسی .
تبیره سیه کرده و روی پیل
پراکنده بر تازی اسبانش نیل . فردوسی .

ز اسبان تازی به زین پلنگ
ز برگستوانها و خفتان جنگ . فردوسی .

فروماند اسبان تازی ز تگ
توگفتی در اسبان نجنبید رگ. فردوسی

كلمه تازى در شاهنامه:
بر طبق شاهنامه اولين انسان، كيومرث نام دارد، كيومرث پسرى داشت كه او را سيامك مينامند. ( در شاهنامه فردوسى كيومرث نام اولين انسانيست كه از گياه پديد آمده و در گيلگميش كه اولين شاهنامه ايرانيان است، نام اولين انسان ميشى و همسرش ميشانه است كه هر دو از گياه پديدار ميشوند. و ايندو در بين مردم به آدم و حوا معروفيت دارند.) براساس گيلگميش ، سيامك بنام شیث، آمده است. و سومین فرزند، ميشى و ميشانه( آدم وحوّا ) پس از هابیل و قابیل است. با استناد به گيلگميش، شیث پس از قتل هابیل به‌دستِ قابیل، متولّد گشت وحوّا او را جانشینی برای هابیل دانست. نام فرزند شیث در تورات، انوش است. و عمر شیث ۹۱۲ سال نوشته شده است. او صاحب فرزندان بسیاری ميشود. بر اساس شاهنامه سيامك صاحب دو پسر ميشود، بنامهاى بهرام و فرهاد تاز. و اين فرهاد تاز، و نسل پس از او كه در شاهنامه بعنوان تازى و تازيان، سخن گفته ميشود، هيچ ربطى به اعراب و لقب تاژى آنان كه بعربى تازى شده، ندارد.
وزان پس چو آگاهی آمد ز راه
ز فرهاد تازی و فرزند شاه .فردوسی .

چو زنگی نمود آنچنان بازیی
ز رومی نیامد عنان تازیی .نظامی

کیومرث یا گیومرث در فارسی، گیومرت یا گیومرد، در پهلوی، گَیومَرَتَن در اوستایی نام نخستین نمونهٔ انسان درجهانشناسی مزدیسنا و نخستین شاه ایران در شاهنامه است. گیومرث در زبان اوستایی از دو جز گَیو (بهمعنی زندگانی) و مَرَتَن (به معنی میرنده یا فناپذیر) تشکیل یافته‌است.
کیومرث:
کیومرث، نخستین بشر را، اهورامزدا آفرید، کیومرث به مدت سی سال تنها در کوهساران بسر برد، در هنگام مرگ از او نطفه‌ای خارج شد و به وسیله اشعه خورشید تصفیه شد و در خاک محفوظ بماند، پس از چهل سال ازآن نطفه، گیاهی بشکل دو ساقه ریواس بهم پیچیده در مهرماه و مهر روز (جشن مهرگان) از زمین بروییدند پس از آن از شکل گیاهی بصورت انسانی تبدیل شدند که در قامت و چهره شبیه هم بودند(مشی و مشیانه) یکی نر موسوم به مشی و دیگری ماده موسوم به مشیانه. پس از پنجاه سال آن دو با هم جفتگيرى کردند و بعد از نه ماه ازآنها یک جفت نر و ماده پدید آمد از این یک جفت، هفت جفت پسر و دختر متولد شد. یکی از ان هفت جفت موسوم بود به سیامک و زنش نساک. از سیامک و نساک، یک جفت متولد شدند بنام‌های فرواک و زنش فراواکیین از آنان پانزده جفت پدید آمد، که کلیه نژادهای همه کشورها از پشت آنان است. که یکی از ان پانزده جفت هوشنگ و همسرش گوزنگ نام داشتند. ایرانیان از پشت آنان می‌باشند.
مَشی و مَشیانه نخستین جفت انسان در تاریخ اساطیری ایران هستند، نقل است هنگامی که اهرمن ( اهر يعنى پليدى، و من، يعنى منيت آدمى، درنتيجه منيت پليد آدمى، اهرمن ناميده ميشود.) بر جهان چیره گشت و همه جا تيره شد به گیومرت گفت: از کجا ترا شروع بخوردن کنم؟ گیومرت گفت: از پایم، تا مدتی طول بکشد و از تماشاى دنيا لذتی ببرم. اما اهرمن خلاف کرد و از سر وی شروع بخوردن كرد( ماهى از سر گنده گردد، نى ز دم) تااینکه اهرمن به بیضه‌هایش رسید و در آن هنگام نطفه‌ای از وی خارج شد، پس از چهل سال گیاه ریواسی رویید. این گیاه دارای یک ساقه پانزده برگ بود و از آن دو تن هویدا شد. ابتدا چنان بهم پیوند خورده بودند که معلوم نبود، کدام ماده و کدام نر است.
پس اورمزد (اهورامزدا) به آنان گفت: (من شما را از نظر اندیشه بهترین آفریدم پس پندار نیک، گفتار نیک، ورفتار نیک داشته باشید و دیوان را ستایش نكنيد. و منظور از ديوان، ديوهاى خصايل آدمى، مانند غرور، خشم،نفرت، كينه، خست، آز، تنبلى و و و است. ) آنان با راهنمایی فرشتگان کشاورزی و آتش آموختند پس دو بز یافتند. يكى را دوشیدند و شیرش را خوردند و بز ديگر را با آتشی که از چوب شمشاد بود، تقدیم ايزدان كردند، سپس برگها و پوستین را رها و از پشم برای خود جامه بافتند و کلبه‌ای برای در امان بودن از باد وخورشید ساختند و آهن را یافتند و با سنگ آن را کوبیدند و تیغی فراهم ساختند.

نژاد بشر بر طبق شاهنامه:
آنان پنجاه سال آمیزش نکردند اما پس از پنجاه سال میل جنسی در آنان بیدار شد و پس از نه ماه دو فرزند نر و ماده بدنیا می‌آورند. اما آنان را می‌بلعند! ولى اهورامزدا و يا اورمزد میل فرزند خواری را از آنان گرفته و آنانرا می‌بخشد. سپس آنان دارای هفت جفت فرزند نر و ماده می‌شوند که جفت هفتم سیامک و نشاگ اند که حاصل ايندو فرواگ و فرواگین ( بهرام و فرهاد تاز) و حاصل این دو نیز هوشنگ و گودرز و يا گوزک اند، (قابل ذکراست ایرانیان از نژاد سیامک و فرواگ اند).

دیگر جفت تاز و تازگ اند که تازيان كه در شاهنامه آمده است، از نژاد ايشانند و اين تازيان ربطى به اعراب ندارند. و نام دیگر جفت‌ها در اوستا ذکر شده است.

مشی و مشیانه پس از صد سال و در سن صد سالگی در گذشتند

شاه سپرغم، نوروز پيروز

دست صبا برفروخت، مشعلهٔ نوبهار
مشعله داری گرفت، كوكبه شاخسار
ز آتش خورشید شد، نافهٔ شب نیم سوخت
قوت از آن یافت روز، خوش دم از آن شد بهار
خامهٔ ما نیست طلع، چهره گشای بهار
نایب عیسی است ماه، رنگرز شاخسار
گشت ز پهلوی باد، خاک سیه سبز پوش
گشت ز پستان ابر، دهر خرف شیرخوار
خاك زمين در زمستان به رنگ تيره و سياه درميآيد ولى با آمدن باد صبا و بهار، لباس سبز بتن ميكند. و بلطف بارش ابر، روزگار پير خرفت دوباره مانند طفل شيرخوار ميگردد.
پروز سبزه دميد، بر نمط آب گیر
زلف بنفشه خميد، بر غبب جویبار
پروز يعنى جامه و لباس، همان پز است. سبزه دامان خود را بر روى سنگهايى كه مانند سد جلو جويبار را گرفته اند. و گلهاى بنفشه كه قراولان لشگر بهارند، در كناره هاى جويباران از خاك سر بيرون ميكنند. غبب، غبغب.

نرگس بر سر گرفت، طشت زر از بهر خون
تارک گلبن گشاد، نیشتر از نوک خار
گلهاى نرگس كه خود زرد رنگند ولى در داخلشان سرخ است را به كسانى تشبيه كرده كه طشتهاى طلايى پر از خون را، بر سر گذاشته اند.
تارك يعنى سر و گلبن يعنى گل سرخ.

شاه ریاحین به باغ، خیمهٔ زربفت زد
غنچه که آن دید ساخت، گنبدهٔ مشکبار
به گلهاى خوشبو، رياحين ميگويند، گلهايى كه عطر و رايحه نيكو دارند. شاه رياحين يعنى گلى كه از خوشبويى سالار ديگر گلهاى خوشبو است. و احتمالا گل نرگس و يا شب بو منظور خاقانى است. چرا كه نرگس و شب بو بطور معمول زرد رنگ است و بطور خودرو در دشتهاى ايران بوفور ميرويد و دشتها را شبيه خيمه هاى سفرى پادشاهان ميكند كه زربافت و زرد رنگ بوده و در دشتها بپا ميكردند.

همچنين بطور كلى به گياهان و ریاحین خوشبو شاه سپرغم (اسپرغم)ميگويند. و شاهسپرغم گونه اى از ریحان رستنیی است كه بسيار خوشبو است و به آن مطلقأ ریحان گویند. و در تاريخ آمده است که در دوران امپراتورى جهان شمول ساسانى و زمان کسری یعنی انوشیروان عادل، در نوروز، ماری بنزدیک تخت و سریر او آمد. انوشيروان راه داد تا مار بخزد. مار بجبران احترامى كه انوشيروان بدو نشان داد، از دهان خود قدری تخم خُرد سیاه بینداخت. کسری فرمود تا این تخم ها را كاشتند و از آن سپرغم و يا ريحان رست. و به اين جهت به آن شاه سپرغم گويند. در جايى ديگر آمده است: بوعلى بلعمی آورده که چون خداوند توبهٔ آدم را بپذیرفت، از شادی گریستن به آدم افتاد و صد سال از خرمی و شکر همی گریست و از آن آب چشم، که از پس توبهٔ آدم بیرون آمد، همه گل و اسپرغم‌ها و بوهای خوش برست. همچنين روايت ديگرى ميگويد:
شاه سپرغم و يا ريحان در میان مسیحیان ارتدکس به ویژه در کلیساهای یونانی، گیاهی مقدس بشمار می‌رود. مسیحیان ارتدوکس باور دارند که این گیاه در جایی که خون مسیح ریخته، روئیده و از آن هنگام عبادت و پرستش صلیب، بويژه در دوران روزهٔ بزرگ با ریحان بسیار مرسوم شده‌است. کشیشان ارتدکس از ریحان برای تطهیر آب مقدس استفاده می‌کنند و دسته‌ای از برگ‌های ریحان را روی آب مقدسی که روی حاضران در کلیسا می‌پاچند، قرار می‌دهند. آن‌ها صلیب را با دسته‌های خوشبویی از این گیاه می‌آرایند و در مراسمی دور کلیسا گردانده و دسته‌های کوچکی از این گیاه را به عبادت‌کنندگان می‌دهند.
بسیاری از افراد دسته‌های ریحان را در خانه‌های خود در در آب می‌گذارند تا رشد کند و باعث برکت و موهبت شود.
و اين ريحان و يا شاه سپرغم بواسطهٔ خواص دارويى و بوى خوشى كه دارد، تقویت قلب و اعصاب کند، در جلوگیری از برخی عفونت‌های باکتریایی مؤثر است، دانه آن برای معده درد مفید است، از اسانس ریحان بعضاً بعنوان ماده دافع حشرات نيز استفاده می‌شود پس گویا سپری است برای غم. و با الف نیز آمده و شاه اسپرغم هم به آن ميگويند. سپرغم در واقع ريحان و يا نوعی از ریحان که برگ خرد دارد و بغایت خوشبوست. و در صیدنهٔ ابوریحان بیرونی مسطور است که شاهسپرغم اسم مطلق ریحان است. و آنرا شاهسپرم و شاسپرم نیز گویند. و اسپرغم و صور دیگر آن هر گیاه و میوهٔ خوشبوست و به گلهاى خوشبو گفته نميشود. شاه اسپرغم، شاهسپرغم، اسپرم، سپرم، اسپرهم نامهاى ديگر ريحان در بين ايرانيان است.
چشم سیاهت به اسپرغمی ماند
زر بمیانه همه کرانْش لآلی. خسروی
شاهسپرغم، اسپرغم یا سپرغم یا اسپرم یا اسپرهم یا سپرهم یا سپرم شاه یا اسپرم شاه یا سپرغم شاه یا شاه اسفرهم (با نام علمی: Tanacetum balsemita) گیاهی است که آن را ریحان یا نازبو یا ضیمران گویند و به روایت بندهشن به امشاسپند شهریور ( از صفات اهورامزدا است. )اختصاص دارد. گاه بطور کلی بر هر گیاه خوشبو اطلاق می‌شود.
در ایران، اغلب بذر ریحان با تخم شربتی و دانه چیا اشتباه گرفته می‌شود. این در حالی است که این سه متفاوت از یکدیگرند و هر کدام خاصیت جداگانه‌ای دارند. از دوران باستان در ایران از تخم شربتی در نوشیدنی‌های خنک برای برطرف کردن عطش در فصل تابستان استفاده می‌شود. گاهی تخم شربتی یا دانه‌های چیا به اشتباه به عنوان بذر ریحان خریداری شده و استفاده می‌شود یا خواص مربوط به بذر ریحان به تخم شربتی نسبت داده می‌شود که در ایران فراوان است و درست نیست. تنها شباهت بذر ریحان با دانه چیا و تخم شربتی لعاب‌دار شدن هر سه است (دارای موسیلاژ است). اما خواص این سه دانه با یکدیگر فرق اساسی دارد.