همدان و یا شهر هگمتانه ، نخستین پایتخت ایران از معدود شهرهای باستانی جهان است. تصاویر این شهر باستانی که در زیر چنگ اشغالگران عرب و ترک در حال نابودی است، اشک چشم هر ایرانی را درمیاورد.
نمای کاخ باستانی هگمتانه |
هَگمَتانَه، پارسی باستان: Haŋgmatana، پارسی نو: همدان.
خوشا اکباتان و خوشا شهر شوش
خوش آن بلخ فرخنده جای سروش (ملک الشعرای بهار)
هگمتانه نام باستانی شهر همدان بوده و معنایش "جای گرد آمدن مردمان" است. این شهر از نخستین شهرهای باستانی ایران و نخستین پایتخت ایران بوده است. هرودوت این شهر را ساخته دیااکو میداند که در ۸۰۰۰ پیش از میلاد ساخته شده است و میگوید که هفت دیوار داشته که هرکدام برنگ یکی از سیارهها بوده اند.
هگمتانه پایتخت شاهنشاهی و پایتخت تابستانی ایران در زمان هخامنشیان و اشکانیان بوده است. این شهر کهن، نخستین پایتخت ایران بوده و از معدود شهرهای باستانی جهان است که همچنان زنده و مهم است.
هرودوت در این زمینه میگوید: مردم (از دیااکو) اطاعت کردند و شهری را که اکنون اکباتان نام دارد بر پا ساختند که دیواره های آن بلند و محکم دایره وار تو در تو ساخته شد، هر دیوار از دیوار بعدی بلند تر... شماره ی دایره ها هفت تاست. کاخ پادشاهی و خزانه در درون محوطه ی آخری است... اولی سپید دومی سیاه، سومی ارغوانی، چهارمی آبی، پنجمی نارنجی و تمام اینها را با الوان رنگین کرده بودند و دو تای آخری یکی از نقره و دیگری از طلا مستور شده بود.
لوح زرین به نام "آریارمنه" در تپه باستانی هگمتانه کشف شده که از زر ناب و به ابعاد ۱۲در ۸ سانتیمتر و دارای ۱۰ سطر به سه زبان است. آریارمنه نیای داریوش یکم از شاهان هخامنشی است.
بنا به اظهارنظر باستانشناسان این لوح قدیمیترین کتیبه هخامنشی میباشد که در حال حاضر در آلمان نگهداری میشود.
علاوه بر این کتیبه چند کتیبه زرین و سیمین دیگر هخامنشی نیز در این محل کشف شده است که نشان می دهد هگمتانه احتمالا محل اصلی خزانه هخامنشیان بوده است.
در حال حاضر قسمتی از این شهر باستانی از زیر خاک خارج شده و حفاریها در این منطقه ادامه دارد.
شهر هگمتانه را اقوام آریایی ماد (سده ۱۷ پیش از میلاد) بنا نهادند و آن را پایتخت نخستین شاهنشاهی ایرانی قرار دادند. هرودوت بنای آنرا به دیااکو نخستین شاه ایرانی نسبت داده و گفته است که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیارهها بوده است. ولی گروهی از دانشمندان بنای آن را به فرورتیش، سومین شاه ایرانی نسبت دادهاند. برخی معتقدند که «کَر کَشی» که در لوحهای آشوریان به آن اشاره شده، در محل همدان بوده است. آشوریان باستان به شهرهای قوم کاسی، عنوان «کار کاشی» داده بودند، که “ کار“ به معنی قرارگاه یا منزلگاه و “ کاشی “اسم قوم“ کاسی“ است. و از این رو گویند که اسم قبلی هگمتانه، «اکسایا» یعنی شهر کاسیها بودهاست.
از آثار زرین شاهان هخامنشی که در ویرانههای هگمتانه یافته شده است. |
امروزه بیشتر باستان شناسان، تپهٔ باستانی هگمتانه، واقع در مرکز شهر همدان را - که پهناورترین تپه باستانی ایران است - بازمانده ی سازه های هخامنشی و پس از آن میدانند. مساحت این تپه نزدیک ۳۰ هکتار میباشد، که با در نظر گرفتن بخشهایی که جزو محدودهٔ تپهٔ باستانی بوده، ولی اینک ساختمانهای مسکونی بر روی آن ساخته شده، به بیش از ۴۰ هکتار نیز میرسد.
این تپهٔ بیضی شکل، در داخل محدودهٔ شهر کنونی همدان در دو سوی خیابان اکباتان (آیباتان) واقع شدهاست. این واژه بصورت «اکباتانا» آمده است و در کتیبههای عیلامی بصورت «آی ماتونو» (آی توتولان) آمدهاست. برخی نیز براین باوررند که : «امدانه» یا «آمادای» که در کتیبه پلیسر پادشاه آشور آمده، به این مکان گفته میشدهاست. «هگمتانه» در زبان ارمنی «اهمتان»، در زبان سریانی و پهلوی «اهمدان» و «همدان» و در تورات «احتمانا» گفته شدهاست.
همچنین، سکههایی از زمان ساسانی کشف شده که محل ضرب آنها «اهمتان» قید شدهاست.
نمای امروزی قسمتی از شهر زیرزمینی هگمتانه |
تپه هگمتانه همدان با در برگیری شهری زیرزمینی در دل خود، قدمت ده هزار ساله خود را برخ جهانیان میکشد.
تپه هگمتانه تپهای باستانی با قدمتی ده هزار ساله است که شهری زیرزمینی را در دل خود جای داده است.
مساحت این تپه حدود ۳۰ هکتار است که در قسمت شمالی و در بافت قدیمی شهر همدان واقع در انتهای خیابان اکباتان قرار دارد.
هگمتانه به معنی محل تجمع بوده و در منابع باستانی به صورت هگمتانه، اکباتان، امدانه و همدان ضبط شده که این سایت باستانی در زمان رضا شاه کبیر در سال ۱۳۱۰ به شماره ۲۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این محوطه باستانی با توجه به اشارههای تاریخی و برداشتهای اولیه باستانشناسان و پژوهشگران به عنوان هگمتانه باستانی و دربرگیرنده آثار دوران تاریخی خصوصاً هخامنشی و اشکانی معرفی شده است.
ماحصل کاوشهای علمی انجام شده پیدایش شهر باستانی و گسترده از نوع شهرهای شطرنجی (دوره اشکانی) است.
ساخت و سازهای این شهر باستانی عبارت است از معابری به فاصلههای مساوی و موازی یکدیگر که در حد فاصل آنها واحدهای ساختمانی کاملاً مشابه و قرینه یکدیگر احداث شده است.
این مجموعه کمنظیر علاوه بر تأسیسات آبرسانی دارای حصاری خشتی به قطر حدود ۱۰ متر است که در فواصل معین دارای برجهایی عظیم است.
ماحصل کاوشهای هیئت باستانشناسی ایران در هگمتانه وجود ۲۰ کارگاه کاوش بسیار بزرگ و گسترده است که حفاظت، نگهداری، تثبیت و تحکیم سالیانه آثار مکشوفه از اهم فعالیتهای پایگاه محسوب میشود و نیازمند اعتبار کلان مستمر سالیانه است.
موزه:
موزه هگمتانه در زمان رضا شاه کبیر در دهه ۱۳۲۰ ساخته شده است، این موزه با یک طبقه ساختمان قدیمی به مساحت ۶۰۰ متر مربع شامل سالن اصلی، سراسرا و دو راهرو با عرضه و نمایش اشیاء مختلف فرهنگی و تاریخی مربوط به ادوار پیش از تاریخ و اسلامی در مرکز محوطه باستانی آماده بازدید گردشگران است.
ترمیم، تعمیر و نگهداری بخشهای مختلف موزه و همچنین ایجاد فضاهای جدید در طرفین بخش ورودی موزه به منظور عرصه و نمایش اشیاء فراوان موجود در پایگاه و ایجاد جاذبههای گردشگری جدید از جمله اقدامات بسیار ضروری پایگاه محسوب میشود که این نیازمند اعتبار چشمگیر است.
مجموعه هگمتانه شامل دو کاخ بسیار زیبا است که بعدها بعنوان کلیسا از آن استفاده شده است. مدرسه ارامنه، خانه کشیش، حمام ارامنه و گورستان متعلق به مسیحیان ارمنی همدان است که به همدان مهاجرت و بناهای تاریخی ایران را بر اساس سیاستهای استعماری به کلیسا و بنام خود ثبت نمودهاند. تا بدین ترتیب از عظمت امپراطوری پارسها کاسته شود.
کلیسای مذکور پس از تملک توسط سازمان میراث فرهنگی، مورد تعمیر و مرمت قرار گرفتهاند و تاکنون بیش از ۹۰ درصد از کار مرمت و محوطهسازی این مجموعه به پایان رسیده است.
بخشی از این مجموعه با تغییر کاربری به مرکز آموزش علمی ـ کاربردی تبدیل شده است و رشتههای مرتبط با سازمان میراث فرهنگی در این مرکز تدریس و آموزش داده میشود.
مجموعه کلیسای گریگوری به شماره ۲۲۳۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این مجموعه با قدمت بیش از ده هزار ساله خود هماکنون یکی از پرجاذبهترین آثار همدان است که هر ساله بیش از ۱۵۰ هزار تن از آن بازدید میکنند.
گزارشهای مورخین از ساختار قلعه:
اسکلت انسانی در موزه هگمتانه که به همان شکل کشف شده نگهداری میشود.
روایات مورخین نیز حاکی است که این شهر مدتها مرکز امپراتوری آریایی بودهاست و بعنوان یکی از پایتختهای هخامنشی (پایتخت تابستانی و احتمالاً محل خزانهٔ آنها) بشمار میرفتهاست. گفتههای هردوت مورخ ، در قرن پنجم قبل از میلاد، مهمترین ماخذ تاریخی در این مورد است. وی بنای اولیه این شهر را به «دایااکو» نخستین شهریار آریایی نسبت میدهد (۷۲۸ قبل از میلاد).
دیگر مورخین چون پلیبیوس، کتزیاس، ژوستین و گزنفون نیز دربارهٔ هگمتانه مطالبی جمعآوری کردهاند. دیااکو پس از اینکه هگمتانه را به پایتختی خود برگزید، تصمیم به ساخت قصری عظیم و مستحکم، به صورت هفت قلعهٔ تو در تو، گرفت. بطوری که کاخ پادشاهی و خزانه، در درون قلعهٔ هفتم قرار داشته باشند.
به این ترتیب: رنگ کنگرههای قلعه اول؛ سپید، دومی؛ سیاه، سومی؛ ارغوانی، چهارمی؛ آبی، پنجمی؛ نارنجی و کنگره در باروی داخلی؛ سیمین و زرین بودند. محیط بیرونیترین دیوار قلعه، تقریباً به اندازهٔ حصار شهر آتن بودهاست.
قصر شاهی، که در آخرین قلعهٔ درونی بر پا شده بود، دارای صدها اتاق بوده و مردم نیز خانههای خود را بیرون این قلعهها و در کنار آن ساخته بودند. بنا بدرخواست دیااکو، مردم در اطراف قلعه شاهی، خانههای خود را بنا کردند.
پلیبیوس مورخ مینویسد: «در دامان کوه اورنت، («اورنت» یا «اورانتس» = الوند)، شهر هگمتانه با قلعه و ارگ مستحکم و حیرتآوری قرار گرفته و قصر شاهی در داخل آخرین قلعه آن استوار گردیدهاست. وضع ساختمانی، آرایش عجیب و تزئیناتی که در آن به کار رفته بنحوی بوده، که توصیف آن مبالغهآمیز بنظر میرسد. مواد عجیبی که در آن بمصرف رسیده، پوشیده از زر و سیم است. درها، ستونها و رواقهای آن، با هزاران گونه کندهکاری و نقش و نگار آراسته شدهاند. یک دیوار بیپیرایه و یک تیر عاری از زیور، در آن کاخ نیست. حتی کاشیهایی که زینتبخش «ازارهها» و دیوارههای درونی قصر است، با پوششی از آب نقره، سیم اندود گشته و همهٔ چوبها از جنس سرو و کاج هستند.»
کتزیاس مورخ و پزشک معروف اردشیر دوم هخامنشی (۴۰۴ تا ۳۰۵ قبل از میلاد) مینویسد: ««سمیرامین» ملکهٔ آشور، پس از دیدن وضعیت شهر و موقعیت مناسب آن دستور داده، که برای او در آنجا کاخی بسازند و نهری ساخته و آب دریاچهای را که در آن سوی کوه اورنت (الوند) است، به این شهر سرازیر کرد.»
ابوبکر احمد پور محمد اسحاق همدانی – معروف به فقیه - در کتاب البلدان خود، که در حدود سال ۲۹۰ هجری بتحریر درآمده، به نقل از یکی از دانشمندان پارسی مینویسد: «همدان بزرگترین شهر جبال و حدود چهار فرسنگ در چهار فرسنگ بودهاست.»
هگمتانه بجهت قرار گرفتن در مسیر راه شاهی، که پارسه (تخت جمشید) را به سارد متصل میکرد، به عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد توجه خاص بود. داریوش سوم بنا به پیشنهاد یاران خود، دستور میدهد در میانهٔ شهر، کوشکی بزرگ که آن را ساروق مینامیدند، بسازند. در این کوشک، سیصد مخفیگاه برای گنجینهها و داراییها بر پا شد و برای آن هشت درب آهنین ساختند، که همه دو اشکوبی (دو لختی) و هر اشکوب، به بلندای دوازده گز بود.
چنانکه ملاحظه شد، دربارهٔ چگونگی احداث و نام بنیانگذاران هگمتانه در بین مورخین اتفاق نظر وجود ندارد. پژوهشگران و باستان شناسان مانند مرحوم مصطفوی، پروفسور گیریشمن، اشمیت، لوشای و پرا دارا، تپهای را که هم اکنون در شهر همدان به نام هگمتانه معروف است، محل اصلی شهر باستانی هگمتانه میدانند.
نتایج حفاریهای تپه هگمتانه:
در حفاریهای باستانشناسی سالهای اخیر در تپه هگمتانه مشخص شدهاست که محل کاخ و بناهای اشاره شده، در تپه هگمتانه کنونی واقع بودهاست.
از جمله ویژگیهای شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده، که در بین آثار باستانی بدست آمده کمسابقهاست. آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکهٔ منظم و پیشرفتهٔ آبرسانی در شهر است. در فواصل بین کانالهای آب رسانی، معابری بر عرض ۵/۳ متر وجود داشته و کف این معابر، تماماً با آجرهای مربع شکل و منظمی، مفروش بودهاست. تحقیقات نشان داده که در فواصل ۳۵ متری بین معابر، دو سری واحدهای ساختمانی قرار دارند، که هر کدام شامل یک حیاط مرکزی (هال) است، با اتاقها و انبارهایی به صورت قرینه در گرداگرد آن. به شکلی که هر واحد ساختمانی، فضایی در حدود ۵/۱۷ * ۵/۱۷ متر را در بر میگیرد. معابر مذکور با عرض ۵/۳ متر و پی بندی آجری در بخش وسیعی از تپه گسترش داشته و جهت شمال شرقی به جنوب غربی دارند.
پیشینهٔ حفاریهای علمی این تپه، به سال ۱۹۱۳ میلادی بر میگردد، که هیئتی فرانسوی از طرف موزهٔ لوور پاریس به سرپرستی شارل فوسی، کاوشهایی در تپه هگمتانه انجام داد. ولی نتایج این کاوشها هیچگاه منتشر نشد.
در طی ۱۰ فصل حفاری انجام شده از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸، که حدود ۱۴۰۰۰ متر مربع از بقایای این شهر مورد کاوش قرار گرفت، یکی از کهنترین دورههای تمدّن بشری نمایان شدهاست. همچنین یک حصار طولانی به ارتفاع ۹ متر و دو برج عظیم و کمنظیر در درون آن کشف شدهاست. از جمله کاوشهای علمی سال ۱۳۶۲ تا کنون که به سرپرستی آقای دکتر محمد رحیم صراف به انجام رسیده، منجر به شناسایی شهر بزرگی در دل تپه هگمتانه شدهاست.
همچنین ادامه کاوشها، بخشهایی از حصار عظیم شهر به قطر ۹ متر و ارتفاع ۸ متر را آشکار ساختهاست. این حصار در فواصل معین، دارای بر جهان عظیم بوده، که هگمتانه قدیم را در بر میگرفتهاست.
به طور کلی این تپه در طول یکصد سال اخیر بارها مورد حفاری باستان شناسان داخلی و خارجی قرار گرفتهاست. ضمناً در طول حفاریهای انجام شده، آثار ارزشمند و بینظیری کشف گردیده، که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و نیاکان آنهاست.
تکوک طلایی بز کوهی هگمتانه از دوران هخامنشی که در همدان کاوش شده و در موزه ملی ایران نگهداری میشود.
لوح زرین به نام «آریارمنه»: این لوح از زرِ ناب و به ابعاد ۱۲ در ۸ سانتیمتر و دارای ۱۰ سطر به خط میخی است. «آریارمنه»، جدِّ داریوش اول است. این لوح در موزهٔ برلن در آلمان نگهداری میشود.
لوح زرین به نام «ارشام»: ابعاد این لوح ۸ در ۱۳ سانتیمتر است. لوح به خط میخی واز دوره هخامنشینان بجا ماندهاست. این لوح در اختیار مجموعهٔ شخصی مارسل ویدال آمریکائی است.
در سال ۱۴۰۷ هنگام پی کنی خانهای در روی تپه هگمتانه دو قطعه لوح یکی طلا و دیگری نقره به اندازه هم پیدا شدند. ابعاد هر لوح ۱۹ در ۸/۱۸ سانتیمتر است و خطوط نوشته شده به خط میخی و محتوای هر دو نوشته یکی هست. لوح نقرهای در موزهٔ کاخ مرمر و دیگری در موزهٔ ایران باستان در تهران نگهداری میشوند.
لوح زرین به نام داریوش دوم: این لوح از زرناب به ابعاد ۵/۲۰ در ۵/۱۸ سانتیمتر و خطوط نوشته شده ۲۳ سطر به خط میخی است. این لوح خارج از کشور بودهاست که بهوسیلهٔ موزه ایران باستان خریداری گردید و اکنون جزو گنجینههای موزه ایران باستان است. لوح دیگری به ابعاد ۲/۱۶ در ۱۳ سانتیمتر یافت شده که دارای ۲۹ سطر به خط میخی است و در سال ۱۳۳۱ خریداری شده و در حال حاضر در موزه ایران باستان نگهداری میشود.
لوح زرین به نام اردشیر دوم: این لوح به نام اردشیر دوم پسر داریوش دوم هخامنشی و ابعاد آن لوح ۱۳ در ۱۳ سانتیمتر و دارای ۲۰ سطر به خط میخی است که در روی زر ناب حک گردیدهاند.
دیگر اشیاء یافتشده:
خمرههایی ویژه خوراک و شراب که در موزه هگمتانه نگهداری میشوند.
- کوزهای بجا مانده از دورهٔ خشایارشا (پسر داریوش اول). این کوزه از نقرهاست که قطر دهانهٔ آن ۵/۷ سانتیمتر و ارتفاع آن ۱۲ سانیتمتر است. خطوطی میخی بر این کوزه نقره حکاکی شدهاست که برخی از کلمات آن باقی است و برخی دیگر روی تکههای شکسته شده بود و مفقود ماندهاست. این کوزهٔ دورهٔ هخامنشی در حال حاضر در موزه ایران باستان نگهداری میشود.
بشقاب نقرهای با قطر دهانه ۲۰ سانتیمتر از دوره هخامنشی. این بشقاب در سال ۱۳۲۴ از طرف موزه ایران باستان خریداری و به کشور بازگردانده شد و در موزه ایران باستان تهران نگهداری میشود.
- بشقاب یا جام نقره مربوط به دوره اردشیر اول. قطر دهانهٔ آن ۷/۲۶ سانتیمتر است. این بشقاب در اختیار موزهٔ مترو پولیتن نیویورک است. در لبهٔ داخلی بشقاب به خط میخی یک سطرطولانی نوشته شدهاست که ترجمهٔ آن این است: «اردشیر شاه بزرگ، شاه کشورها پسر خشایارشا، خشایارشا پسر داریوش شاه هخامنشی [بود] که این جام سیمین را [برای] کاخ پادشاهی خود درست کرد.»
- ظرف طلا که مانند کاسهای است گود که رویهٔ بیرونی آن دارای برجستگهائی است. این نقوش از لبهٔ ظرف شروع شده و در وسط برآمدگی تکرار میشود. بین برجستگیها و لبهٔ بالائیِ ظرف یک سطرخط میخی نقره شده جملهای به زبان پارسی باستان بابلی- عیلامی تکرار میشود و ترجمهٔ فارسی «داریوش شاه بزرگ» است. قطر دهانه ظرف ۴/۱۸ سانتیمتر و ارتفاع آن ۷/۱۰ سانتیمتر است. این کاسهٔ طلائی دورهٔ هخامنشی، گذشته از ارزش باستانشناسیای که دارد میتواند از نظر هنر طلاکاری و ظرافت یکی از کارهای هنری منحصر به فرد محسوب گردد. این ظرف جزو مجموعهٔ گورگیان در نیویورک است.
- پایهٔ ستون سنگی مربوط به اردشیر دوم. این پایه ستون مربعی است به طول ضلع ۹۳ سانتیمتر که از سنگ یک تکه ساخته شده؛ بطوری که مربع زیرین بزرگتر و در روی آن مربع وسط شال ستون بصورت دایره روی مربع وسط قراردارد. در حاشیهٔ فوقانی مربع زیرین این ته ستون کتیبهای به خط میخی کنده شدهاست که ترجمهٔ آن چنین است: «ستون سنگی کاخ آپادانا اردشیر بزرگ... پسر داریوش شاه هخامنشی...». از قرار معلوم این ته ستون سنگی پیش از سال ۱۳۱۴ در تپهٔ هگمتانه بدست آمده و تا سال ۱۳۲۸ دراخیتار ادارهٔ فرهنگ وقت (آموزش و پرورش) بودهاست. سپس به موزهٔ ایران باستان تحویل داده شد و در حال حاضر در همان موزه نگهداری میشود.
- ته ستون دیگری به نام اردشیر دوم هخامنشی. پایه ستونی از سنگ با ۷ سطر کتیبه به خط میخی مربوط به اردشیر دوم که در تپهٔ هگمتانه پیدا شد و درحال حاضر در تملک شخصی است در انگلستان!!
کتیبهای که بر این ته ستون نوشته شدهاست از این قرار است: «اردشیر شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، شاه این سرزمین، پسر داریوش شاه [که] داریوش پسر ارد شیر شاه [و] اردشیر پسر خشایارشا [و] خشایارشا پدر داریوش شاه [و] داریوش پسر ویشتاسب هخامنشی [بودند]، این کاخ را به لطف اورمزد و ناهید و مهر مرا از همه بدیها حفظ فرمایند و آنچه من ساختهام از گزند و آسیب محفوظ دارند.»
بنا به گزارش کتاب هگمتانه تا امروز (چاپ سال ۱۳۳۲)، ۸ قطعه لوح زرین و سمین از کشفیات تپه هگمتانه و تخت جمشید بدست آمده که ۵ لوح طلا و یک نقره مربوط به تپه هگمتانه همدان است و تنها یک لوح طلا و یک نقره مربوط به تخت جمشید است. همین نکته اهمیت تاریخی و باستانی تپه هگمتانه را بهتر از هر مطلبی دیگر نشان میدهد.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر