یکی دیگر از شاهکار‌های ساخت دانشمند ارزشمند ایران، شیخ بهائی، که ترکیبی از علم فیزیک، شیمی، معماری و هنر است، بنای شگفت انگیز کاخ چهل ستون اصفهان است که حدود ۶۰۰ سال پیش ساخته شد و به وسیله انگلیس‌ها دو بار از روی حسادت به آتش کشیده شد.
بنای کاخ چهل ستون بسیار مهم و با اهمیت است. علاوه بر معماری شگفت انگیز آن، نقاشی‌هایی که بر روی دیوارهای درونی این بنا کشیده شده است، سند تاریخی از اوضاع اجتماعی ۶۰۰ سال پیش ایرانی هاست، و نشان دهنده زندگی ایرانی‌‌هایی است که ۶۰۰ سال پیش و قبل از اینکه انگلیسی‌‌ها آخوند را به این ملت تحمیل کنند، در ایران میزیستند.
نقاشی‌هایی از بزم و رزم که زنان و مردان دوشادوش یکدیگر در آن شرکت میکردند، در واقع تائید گفته تاریخ نویسان عرب است که نوشته‌اند که در دربار صفوی و بخصوص ارتش شاه اسماعیل صفوی زنان نیز مانند مردان، زره میپوشیدند و در میدان جنگ پا به پای مردانشان دلاورانه می‌جنگیدند و زن در ۶۰۰ سال پیش در ایران حقوق مساوی با مرد داشته است و تنها به عنوان ضعیفه و ابزار فرو نشاندن شهوت مرد استفاده و به او نگریسته نمی‌شده است، یعنی همان نقشی که انگلیس‌ها به کمک آخوند‌ها به این ملت تحمیل کردند و ملت قهرمانی را که کشوری افسانه‌ای ساخته بودند، به خاک سیاه نشاندند.
البته به تحریک انگلیس‌ها در زمان قاجار‌های ننگین و نوکر انگلیس، در قسمت‌هایی که آتش زده بودند، و به منظور "بازسازی"، نقاشی‌هایی به سبک قاجار‌های بیخاصیت کشیده شد تا تاریخی که حکایت کننده اجتماع سالم و پیشرفته ۶۰۰ سال پیش ایران بود را از بین برده و یا مخدوش سازند.
دیوارنگاره‌ها همچنین نشان دهند جایگاه موسیقی ایرانی و استفاده ایرانی‌‌ها از ابزار و آلات موسیقی نظیر تار، رباب، سنتور، چنگ و غیره میباشند.
در مجلس بزمی که کشیده شده است، زنان نیز مانند مردان نشسته و به عیش و عشرت می‌پرداختند و تنها به عنوان رقصنده و خنیاگر بزم نبودند، در مجلس همچنان شراب نوشیده میشده است و مذهبی وجود نداشته که بخوهد آنرا منع کند،
این نقاشیها با اینکه حکایت از بزم خصوصی و شاهانه دارد ولی رفتار‌های شرکت کنندگان کاملا عادی شمرده میشده است، چرا که در غیر این صورت نمیبایستی بر دیوارها نقاشی شده و در معرض دید همگان قرار داده میشد، و همین بی پروایی در به تصویر کشیدن این مجلس، دلیل و نشان دهند این است که اینگونه رفتار در اجتماع بسیار معمول بوده و عادی محسوب میشده است. و تا پیش از اینکه انگلیس‌ها برای غارت این مردم، مذهب احمقانه آخوند‌ها را تحمیل کنند، مردم ایران مردمی از زمان خویش پیشرفته تر و مدرنتر و هنرمندتر و دانشمندتر بوده‌اند. و این نقاشیها سند این ادعاست و به همین دلیل نیز این عمارت و کاخ بارها به وسیله انگلیس‌ها تخریب و به آتش کشیده شد، تا تاریخ گذشته این مردم خاک شود و آن چه از این مردم دزدیده اند و به نام خود به ثبت رساندند، پنهان بماند.
باغ چهل ستون تنها قسمت کوچکی از باغ وسیع جهان نما است که پیشینه آن به قبل از دوران صفوی می رسد.
براساس شعر نورالدین محمد نجیب کاشانی در کتیبه گچی ایوان، این کاخ در سال ۱۱۱۸ هجری قمری در زمان سلطنت شاه سلطان حسین دستخوش حریق شده که قسمتهای سوخته باز سازی و ترمیم شده اند. در اوایل حکومت قاجار دو نقاشی دیواری به سالن مرکزی الحاق گردید. همزمان با صدارت مسعود میرزا - فرزند ناصرالدین شاه قاجار و مقارن با قرن ۱۲ هجری به دستور شخص او و به تحریک انگلیس‌ها بسیاری از نقاشیهای آن تخریب گشت، و آسیب‌های جدی به بنا وارد شد که بعدها توسط کارشناسان ایتالیایی و ایرانی مرمت گردید. در ابتدا ستونها با پوششی از آینه‌کاری‌های زیبا تزیین شده بوده که در زمان حکومت ظل السلطان قاجار در اصفهان این آئینه کاری‌ها تخریب شده‌است و روی نقاشیهای صفوی با گچ پوشانده شده‌است.
کاخ چهل ستون در تاریخ ۱۵/۱۰/۱۳۱۰ خورشیدی به شماره ۱۰۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
این عمارت به مانند موزه‌ای معتبر از نقاشیها وکاشی کاری‌های پارسی است و اهمیت بسیاری دارد .بنای چهل ستون در میان پارک شاهانه وسیعی واقع شده است.کاخ توسط بالکون وسیعی که توسط ستونهای که شاهکار معماری و هنر هستند نگه داشته شده و به باغ گشوده می شود .در واقع تعداد ستونها همیشه ۲۰ ستون بوده است ولی به دلیل انعکاس آنها در آب استخر مجموعاً ۴۰ ستون دیده می شود و به همین علت ان کاخ را چهل ستون نامیده اند. به علاوه عدد ۴۰ در فارسی دارای معانی نمادین مبارکی می باشد. و شاید هم معنای دیگری دارد که بر ما پوشیده است. و به علت سرقت‌های بیشماری که از ایران شده، این راز نیز مانند کل تاریخ ما در ابهام باقی مانده و بماند.
چهلستون از بناهای تاریخی استان اصفهان در ایران است. باغ چهلستون که بالغ بر ۶۷۰۰۰ متر مربع مساحت دارد، در دوره شاه عباس یکم و با طراحی و معماری شیخ بهائی ساخته شد و در سلطنت شاه عباس دوم، ساختمان تکمیل شد.
>
کاخ چهل ستون که به تازگی به ثبت جهانی رسیده است، مزین به سیستم‌های قرینه‌ای آبرسانی است که این امکانی شگفت‌انگیز برای یک باغ به شمار می‌رود.
جریان یافتن آب مادی‌ها در پهنه شهر اصفهان از روزگاران کهن تاکنون سبب شده تا مسیرهای پردرختی در پیرامون این نهرها شکل گیرند، مسیرهای پردرختی که به همراه درختان انبوه حاشیه زاینده رود اصفهان را به باغ شهری تبدیل کرد و هنوز هم آثار آن در محلات غربی‌تر قابل مشاهده است.
جریان یافتن آب در مادی‌ها به همراه وجود جوی‌های منشعب از آن با تراکم بی‌شمار درختان در اقصی نقاط شهر تأثیر به سزایی در تلطیف هوا نیز داشته است، در زمان صفوی ایجاد باغهای گسترده در سطح شهر، نیاز به تأمین آب این باغ‌ها را نیز ضروری مینمود، بنابراین سیستم آبرسانی و تقسیم آب مادی‌ها در آن دوران تبیین شد.
برای حل این مشکل شیخ بهایی در طومار خویش سهم تمام مناطق روستایی و حدود ۵۰ باغ دوره صفوی را از زاینده رود و مادی‌های منشعب از آن تعیین کرد. باغ‌هایی چون هزار جریب، باغ تخت، سعادت آباد، درویشان، باغ بلبل، خیمه‌گاه، گلدسته، جهان‌نما و باغ زرشک که هنوز تعدادی از آنها در سطح شهر دایر و پا برجای‌اند.
همچنین در کنار نهر نیاصرم باغ‌هایی چون باغ دریاچه، باغ نظر و باغ گلدسته و بادامستان در زمره باغهای بزرگ و معروف عصر صفوی به شمار می‌آمدند، که تعدادی از آنها به اسامی مشخصی معروف و مشهور بودند و برخی دیگر اهمیت فراوانی نداشتند.
حساب جداگانه باغ چهل ستون
یکی از میراث پژوهان در این باره گفت: البته در این میان، دو باغ هشت بهشت و چهل ستون حسابی جداگانه از دیگر باغ‌ها داشتند، این باغ‌ها هر کدام از ترکیب ساده و موزون و نظام هندسی مشخص و مدونی برخوردار بودند و محوربندی‌های منظم و خطوط عمود بر هم گذرگاه‌های این باغ‌ها را تشکیل می‌داند و کرت‌بندی‌های این دو باغ براساس نظام هندسی منطقی و رعایت جغرافیایی و مشخصات محیطی تعبیه شده بود تا استفاده صحیح از آفتاب صورت پذیرد.
وی افزود: میان کرت یا کرت اصلی این باغ‌ها در برابر محور اصلی و مقابل عمارت و کوشک قرار داشت و بخش فرا روی ایوان ستوندار یا (ستاوند) کوشک به حوض و استخر اختصاص یافته بود که برای حیات بخشیدن به این دو باغ همچون دیگر باغات صفوی امر آبرسانی به اراضی آنها امری لازم و ضروری به نظر میرسید.
وی ادامه داد: بنابراین طراحان و معماران آن با انتقال آب از طریق مادی‌ها و کانال‌های درون شهری این مشکل را حل کردند و آب با گذر از نهر اصلی به مثابه رگ و شریان حیاتی به نهرها و جداول فرعی‌تری جریان می‌یافت که این جریان و آبیاری به طور حتم در طراحی باغ تأثیر به سزایی بر عهده داشت و در این باغ‌ها روش‌های جالبی برای آبیاری کرت‌ها و دیگر اراضی به وجود آمد؛ چنان که در آن آب به بهترین وجه از شکل خود به نمایش در می‌آمد.
این میراث پژوه در ادامه تاکید کرد: پله پله کردن مسیر جریان ملایم آب و تند و پر سرو صدا کردن آن یکی از این روش‌ها بود؛ همچنین قرار دادن تخته سنگ‌تراش خورده در کف آب نما که غالباً با روش‌ها و طرق مختلف صورت می‌گرفت از دیگر روش‌ها بود و به همین منظور استخر مقابل کوشک اصلی باغ معمولاً به شکل مربع یا مستطیل ساخته میشد زیرا در آن زمان به دلیل اعتقاد بر گندیده شدن آب در حوض‌ها و استخرهای گرد یا بیضی شکل از این نوع استخرها استفاده نمی‌کردند.
وی ادامه داد: سیستم آبیاری به غالب این باغ‌ها از طریق آب زاینده‌رود و مادی‌ها و نهرهای درون شهری صورت می‌گرفت و در مورد باغ چهل ستون باید گفت که محور اصلی این باغ در ضلع شرقی و در جهت حرکت به سوی بنای اصلی با کمک درختان دو سوی استخر نشان داده میشد که ساختار کلی باغ به شکل باز و شطرنجی طراحی شده بود که امکان دسترسی به آن را از طریق سایر باغات صفوی فراهم می‌آورد.
فقیهی همچنین اضافه کرد: آبیاری این باغ از طریق شاخه‌ای از نهر "فدن" یا "فدین" و آبراههای کوچکی در ضلع جنوبی باغ صورت می‌گرفت و این نهر که در جبهه شمالی باغ و از ابتدای غربی خیابان سپه وارد محوطه باغ می‌گشود، به دلیل عبور از طرازی پائین‌تر از استخرهای غربی و شرقی نقشی در پر کردن آب این دو استخر نداشت اما پس از گذر از زمین‌ها و کرت‌بندهای سرسبز اطراف کاخ از انتهای جبهه شرقی باغ به سمت میدان نقش جهان حرکت می‌کرد.
در هر حال وجود حجمی فراوان بالغ بر ۳ هزار متر مکعب آب در استخر شرقی باغ با طول ۱۱۰ متر و عرض ۱۶ متر مشاهده میشود، نقش به سزایی در تلطیف هوا و خنکای باغ ایفا میکند. علاوه بر این پدیدار شدن استخر غربی باغ چهل ستون در سنوات اخیر مشخص کرد که این استخر ورودی گردش آب باغ چهل ستون بوده و استخر شرقی‌تر که همواره در منظر دید عموم قرار داشته محل خروج آب از کاخ بوده است.
با این تعبیر به نظر می‌رسد که در کاخ چهل ستون از سیستم قرینه برای آبیاری و کنترل و چرخش آب استفاده میشده که از سیستم‌های رایج آن زمان به شمار می‌آمد.
فقهی در پایان این نکته را هم اضافه کرد: اما موضوع شگفت‌انگیزی که وجود دارد، این است که در دوران صفویه استخرهای بزرگ اطراف کاخ با فواره‌هایی که وجود داشت آب را به جریان می‌انداخت که این خود، سبب رسانمایی و تقویت صوت میشده و گروه‌های موسیقی که به طور عمده در کنار درب ورودی موسیقی می‌نواختند، برای تقویت صدای موسیقی خود از این فرایند به طور هوشمندانه استفاده میکردند.
.jpg)
بنای اصلی
کاخ چهلستون از نخستین بناهایی است که در آن تزئین وسیع، آینه‌کاری، نقاشیهای بزرگ دیواری و ستونهای چوبی، با سرستونهای مقرنس به کار رفته است. تمام دیوارها با آینه‌های قدی و شیشه‌ها و نقاشیهای رنگی و زیبا تزئین شده بوده و همه درها و پنجره‌ها از نوع منبت و خاتم بوده است.
مهارت و استادی ایرانیان در طرح این کاخ به خوبی مشاهده میشود که درآن فضای خارج از عمارت با فضای داخل آن، چنان مربوط و هماهنگ است که نمی توان تشخیص داد کجا یکی پایان مییابد و دیگری آغاز میگردد. ایوان اصلی و چشمگیر کوشک با ستونهای متعدد که از ویژگیهای بنا محسوب میگردند، موجب تسمیه بنا به کاخ چهلستون گردید.
در ایران تعدد و کثرت را بیشتر با عدد چهل بیان میکنند و به طور تصادفی چون تعداد ستونهای تالار، بیست عدد و انعکاس عمارت و ستونها هم در استخر مقابل آن به خوبی مشهود است، این کاخ با انعکاس آن در آب مفهوم «چهل ستون» پیدا می کند. هریک از ستون های بیست گانه تالار ازیک تنه درخت چنار تشکیل شده و بر روی آنها لایه نازکی از تخته رنگ شده وجود دارد که سابقاً با آینه و شیشه‌های رنگی پوشیده شده بود.
درگذشته جهش آب درحوض وسط تالار از دهان شیرهایی که درچهار گوشه حوض قرار داشتند و فواره‌های سنگی که نقطه به نقطه در جوی کوچک اطراف عمارت قرار داشتند، صفای مخصوصی به این عمارت می‌داده است.
تناسبات استخر مقابل کاخ برای دیدن تصویر کاخ در آب و تیرگی کف استخر به منظور هرچه عمیق تر نشان دادن آن طراحی گشته‌اند. چهارقطعه پایه ستونهایی که به صورت مجسمه‌های شیر و انسان در چهار گوشه استخر قرار دارند و دو تخته سنگ حجاری شده به شکل چهار شیر که در دو باغچه طرفین خیابان ورودی این عمارت قرار دارد و از تزئینات درون باغ محسوب می گردند، در اصل متعلق به این کاخ نیست و تنها آثار برجای مانده از قصرهای زمان صفویه به نام "سرپوشیده" و "آینه‌خانه" هستند که امروز دیگر وجود ندارند.
از ایوان چهلستون سه در به تالار پذیرایی که تمام عرض کوشک را اشغال کرده، راه دارد. دیوارهای بالا را سه تابلو رنگ روغنی بزرگ زینت داده و به تماشاگران کمک می کند تا زندگی پر غوغا و با نشاط قرن هفدهم را در نظر مجسم سازند. یکی از این تابلوها شاه عباس را هنگام پذیرایی از خان ازبک نشان میدهد. شاه و خان هردو در یک شاه نشین نشسته‌اند.
نقاشی های پایین دیوار این تالار پذیرایی، همانند عالی‌قاپو مناظری از تفریحات ییلاقی و روستایی را نشان می دهد. همانند بنای چهلستون، باغ آن نیز دستخوش تغییراتی بوده است که ازمهمترین آنها می توان به احداث خیابان سپه بر سمت شمالی باغ، و تغییر ورودی باغ از ضلع شرقی به ضلع شمالی و ایجاد جلوخان نیمدایره شکل امروزی از دوره پهلوی اشاره نمود. درجبهه جنوبی باغ نیز دخالت هایی در عرصه باغ به چشم می‌خورد که شکل کلی باغ را تحت تأثیر خود قرار داده است. درهمین زمینه میتوان به دیوارهای از بین رفته اطراف باغ نیز اشاره کرد که نقش آن درتغییر فضای داخل باغ به میزان زیادی احساس می گردد.
اگر از سر در ورودی اصلی به سمت داخل باغ حرکت کنیم، منظره کاخ و تصویر درون آب سوی حرکت را مورد تاکید قرار می دهد. محور اصلی نیز جهت حرکت را به کمک ردیف درختان دو سوی استخر کشیده میانی، به خوبی مشخص می نماید، بدین ترتیب که فضایی ممتد و جهت دار به سمت کوشک اصلی ایجاد می کند و همچنین استخر آب بر مطلوبیت فضایی این محور می‌افزاید.
از سوی دیگر ایوان چهلستون رابطه بصری بین بیرون و اندرون کوشک را برقرار میسازد و حد فاصل آنهاست. باغ چهلستون تقریباً مسطح و دارای شیب بسیار کمی است که به هدایت آب در جوی ها و کرت کمک می نماید. این باغ با مساحتی بیش از ۶۷۰۰۰ متر مربع به شکل مربع مستطیل با طول و عرض تقریباً برابر است که متأسفانه در اثر تصرفاتی که صورت پذیرفته، شکل اصلی آن تغییر یافته و بخش هایی از آن در سمت جنوبی جدا گشته‌اند. باغ به کمک یک محور اصلی طولی درجهت شرقی - غربی که استخر آب کشیده را در میان دارد و یک محور عرضی بدون جوی آب به چهار قسمت اصلی تقسیم گشته است.
این محور عرضی با گذر از ایوان ستوندار در سوی دیگر نیز تداوم یافته است. ایوان به عنوان فضایی میانی، پیوند میان فضای باز و فضای بسته را مورد تأکید قرار میدهد. محور طولی دیگر که از سمت شمالی کوشک میگذرد دارای جویی در میان است که آب جوی شاهی بدان وارد می شده است. آبراههای از بلوک های سنگ قواره در پیرامون کوشک میانی قرار دارد و داخل حوض های کوچکی می گردد. جزئیات این آبراهه‌ها، یادآور نمونه‌های موجود در پاسارگاد است و سنتی مداوم از زمان هخامنشیان را به نمایش میگذارد.
کوشک اصلی –کاخ چهلستون– یک سوم بالایی باغ جای گرفته است. سایر کرت بندی ها و تقسیم‌بندی های باغ از تناسبات قائمه پیروی کرده و باغ متقارن است. باغ چهلستون به عنوان فضای درباری و محلی برای پذیرایی رسمی از میهمانان خارجی شکل گرفته است. از آنجایی که نقاشی های با ارزش بر دیوار تالار اصلی از زمان صفویه بر جای مانده‌اند، امروزه تالار اصلی خود به عنوان موزه مورد بهره برداری قرار گرفته است.
اما از شگفتی های دیگری که در این باغ وجود دارد، می توان به نگهداری نامناسب آن اشاره کرد که پس از گذر سالها و پابرجا ماندن آن، امید نگهداری آین مجموعه عظیم را برای آیندگان کمرنگ می نماید. از این دست می توان به آثار سنگی که در گوشه و کنار این بنا از بین می رود اشاره کرد.
کاخ چهلستون اصفهان یکی از کاخ‌های مهم سه گانه باقی مانده از عصر صفوی است که هر چند در مقایسه با کاخ‌های پادشاهان پیشین عظمت کمتری داشت ، اما به خاطر تزئینات بی‌نظیرش بسیار جذاب بود .
کاخ چهلستون شامل تالار سلطنتی ، ایوان و چندین اتاق مرتبط با یکدیگر است و از جمله زیبایی‌های این کاخ ، آیینه کاری‌ها ، گچ بری‌ها و نقاشیهای عالی آن است .
تا قبل از اینکه ایوان کاخ چهلستون ساخته شود ، تمام ایوانهای بنا‌ها از سه طرف محصور بوده اند و فقط یک جانب آنها باز بوده است ، اما در این ایوان ، سه طرف باز و یک طرف بسته است .
به همین خاطر این ایوان فضای جدیدی در معماری ایرانی پدید آورد که ارتباط بی‌نظیری بین بیرون و درون ساختمان ایجاد می کرد .
از جذابیت‌های دیگر این کاخ وجود باغ و استخر رو به روی کاخ است . انعکاس بنا در آب استخر حالتی خیال انگیز به آن می بخشد که باید آن را تجربه کرد .
تا سال ۱۳۲۷ خورشیدی ، چون تاریخ دقیق بنا به دست نیامده بود ، اظهار نظر درباره تاریخ بنای چهلستون مشکل می نمود . لیکن در همان سال در نتیجه کاوش هایی که به عمل آمد ، درجبهه تالار کاخ ، اشعاری در دو کتیبه از زیر گچ بدست آمد که یکی کوتاه تر و بر زمینه صورتی رنگ ، بنای تالار چهلستون را به شاه عباس دوم نسبت می دهد و سال اتمام آن را ۱۰۵۷ هجری قمری تعیین میکند و « مبارک‌ترین بناهای دنیا » مصرع آخر شعری است که به حساب حروف ابجد ، سال اتمام بنا را بازگو می کند و در کتیبه‌ای در کاخ از زیر گچ بیرون آمد . سال ۱۰۵۷ هجری ! دیگری که طولانی تر است و خطوط آن گچ بری بر زمینه آبی رنگ است از تعمیرات زمان شاه سلطان حسین حکایت دارد .
یکی از برنامه‌های شهری دوره شاه عباس اول و پس از انتخاب شهر اصفهان به عنوان پایتخت در سال ۱۰۰۷ هجری قمری ، احداث خیابان زیبا و طویل چهار باغ و باغهای متعدد در پیرامون آن بود . پی در پی بودن باغ‌ها که یاد آور مفهوم " باغ اندر باغ " هستند ، چون باغ خر گاه ، باغ بلبل ، باغ هشت بهشت ، باغ فتح آباد ، باغ کاج ، باغ نسترن ، باغ خلعت ، باغ انگورستان و سایر باغ‌ها ، از جمله اصول طرح اندازی شهر اصفهان محسوب می گردید . امروزه به جز باغ هشت بهشت و باغ چهلستون ، سایر باغ‌ها از بین رفته اند و تنها نامی از آنها باقی است . یکی از این باغ‌ها ، باغ جهان نما بود که خیابان چهار باغ که از غرب آن می گذشت ، به آن رونق بخشیده بود .
در میان باغ چهلستون ، شاه عباس عمارتی به شکل کلاه فرنگی با اتاقهای کوچک در اطراف آن طرح انداخت که هسته اولیه کاخ چهلستون گشت . این باغ درباری جهت پذیرایی از میهمانان دربار شاه در مراسم و جشن‌ها استفاده می شده است و سپس با شروع سلطنت شاه عباس دوم ، هفتمین پادشاه صفوی ، عمارت چهلستون توسعه داده شد و تالار‌ها و ایوان هایی برآن افزودند . از آن جمله می توان به تالار آینه ، تالار هجده ستون ، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه ، ایوانهای طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با کلیه تزئینات نقاشی ، آیینه کاری ، کاشیکاری دیوارها و سقفها اشاره کرد . تالارهای وسیع کاخ در دوره شاه عباس دوم نیز محل بار عام و کاخ پذیرایی‌های رسمی بوده است . این کاخ در سال ۱۰۵۶ هجری قمری ( ۱۶۴۲ میلادی ) با حضور شاه عباس دوم و سفیران کشور‌های خارجی افتتاح شد .
در دوازدهمین سال سلطنت شاه سلطان حسین ، کاخ چهلستون دچار حریق شده و سپس تعمیراتی در آن و به احتمال زیاد مطابق سابق به عمل آمده است . بنابر اظهار نظر سیاحان همچون فلاندن و کست در زمان پادشاهی محمد شاه قاجار ونیز مادام دیو لافوآ ، در سال ۱۲۹۸ هجری قمری ، باغ چهلستون به حالت اصلی خود باقی بوده اما از سال ۱۳۰۰ هجری قمری در زمان ظل السلطان فرزند ناصر الدین شاه و والی اصفهان خرابی بسیار در این عمارت به عمد راه یافته است .
فضای کاخ چهل ستون ، همان فضای قصه های هزار و یک شب به روایت شهرزاد قصه گوست . شاید از همین روست که « آرتور دوگوبینو » می نویسد : « شهری همچون اصفهان ساخته نمی شد و چنین هنر هایی شکوفا نمی گشت ، اگر پادشاهان و معماران بناهای پایتخت ( منظور اصفهان ) روز‌ها و شب‌های خود را صرف شنیدن داستان‌های شگفت انگیز مربوط به فرشتگان نکرده بودند » .
ویژگی‌ها:
سقف باشکوه نقاشی تالار ۱۸ ستون و سقف آئینه کاری تالار آئینه و مدخل آئینه کاری تالار جلوس شاه عباس دوم.
ستونهای عظیم تالارهای ۱۸ ستون و تالار آینه که هر یک از آنها تنه یک درخت چنار است.
شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مرکزی تالار و ازارههای مرمری منقش اطراف که معرف صنعت حجاری در عهد صفویه است.
تزیینات عالی طلا کاری سالن پادشاهی و اتاقهای طرفین تالار آئینه و تابلوهای بزرگ نقاشی تالار پادشاهی که شاهان صفوی را به شرح زیر نشان میدهد:
شاه عباس یکم در پذیرایی از «ولی محمدخان» فرمانروای ترکستان
شاه اسماعیل یکم در جنگ چالدران
شاه تهماسب یکم در پذیرایی از «همایون» پادشاه هندوستان
شاه اسماعیل یکم در جنگ با «شیبک خان ازبک»
شاه عباس دوم در پذیرایی از «ندر محمد خان» امیر ترکستان
یک تابلوی بزرگ از جنگ کرنال که در سلطنت نادرشاه افشار افزوده شده‌است.
تصویری از شاه عباس اول با تاج مخصوص و مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه کاخ چهلستون وجود دارد که در سالهای ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ خورشیدی از زیر گچ خارج شده‌است.
آثار پراکنده‌ای از دوران صفویه مانند سردر «مسجد قطبیه» و سردرهای «زاویه درب کوشک» آثاری از «مسجد درب جوباره» یا «پیر پینه‌دوز» و «مسجد آقاسی» که بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب شده‌است.
سال ساختمان کاخ چهلستون به موجب اشعاری که در جبهه تالار از زیر گچ خارج شده، مصراع: «مبارک‌ترین بناهای دنیا» میباشد که به حساب حروف ابجد سال ۱۰۵۷ هجری قمری (مصادف با ۱۰۲۶ هجری خورشیدی و ۱۶۴۷ میلادی) میشود، یعنی پنجمین سال سلطنت شاه عباس دوم.
سنگ شیرها و مجسمه‌های سنگی اطراف حوض و داخل باغچه‌ها تنها آثاری است که از دو قصر باشکوه دیگر صفویه یعنی آئینه خانه و عمارت سرپوشیده باقی مانده و به این محل منتقل شده‌است.
تندیس‌های چهارگانه در گوشه‌های استخر باغ، آناهیتا ایزدبانوی آب‌ها هستند.
اگرچه انعکاس ستونهای بیست گانه تالارهای چهلستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهلستون را بیان میکند، علاوه بر آن عدد چهل در ایران قدیم کثرت و تعدد را میرساند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهلستون می‌تواند به علت تعدد زیاد ستونهای این کاخ نیز باشد.
در ابتدا ستونها با پوششی از آینه‌کاری‌های زیبا تزیین شده بوده که در زمان حکومت ظل السلطان قاجار در اصفهان این آئینه کاری‌ها تخریب شده‌است و روی نقاشیهای صفوی با گچ پوشانده شده‌است.
انجمن مقدس ملی اصفهان (۱۳۲۴–۱۳۲۶) اصلی ترین نهاد سیاسی و تصمیم گیری شهر اصفهان در دوره مشروطه اول بوده‌است. اعضای این شورا با انتخاب مردم اصفهان به شورا راه پیدا کردند و نورالله نجفی اصفهانی ریاست این شورا را بر عهده داشته‌است. این انجمن بین سالهای ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۶ هجری قمری یعنی از مهاجرت قم تا به توپ بستن مجلس در محل چهلستون اصفهان تشکیل شده‌است
باغ چهلستون كه بالغ بر ۶۷ هزار متر مربع مساحت دارد، در دوره شاه عباس اول احداث گردیده و در وسط آن عمارتی ساخته شده و در سلطنت شاهعباس دوم در ساختمان موجود مركزی، تغییرات كلی صورت گرفته است
اگرچه انعكاس ستون های بیست گانه، تالار چهلستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهلستون را بیان میكند ولی در حقیقت عدد چهل در ایران، كثرت و تعداد را میرساند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهل ستون به علت تعداد زیاد ستون های این كاخ میباشد.
قسمتهای جالب و دیدنی كاخ چهل ستون‌عبارتند از:
شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مركزی، تالار و ازارههای مرمری منقش اطراف آن - تزئینات طلاكاری سرسرای پادشاهی و اتاقهای طرفین تالار آینه و تابلوهای نقاشی تالار پادشاهی كه تصویرشاهان صفوی بر آن نقش بسته است - تصویر شاهعباس اول با تاج مخصوص و مینیاتورهای اتاق گنجینه - سردر «مسجد قطبیه» و سردرهای «زاویه درِكوشك» و آثاری از مسجد «درب جوباره» و «مسجد آقاسی» كه بردیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب شده است. تالار و ایوان این كاخ در پنجمین سال سلطنت شاه عباس‌دوم بناشده است. انعكاس ستونهای بیست‌گانه تالارهای چهل ستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهلستون را القاء می‌كنند.
این كاخ در جنوب خیابان سپه كنونی واقع و ۶۷۰۰۰ متر مربع مساحت دارد. اغلب مورخان نوشته اند كه كاخ مزبور قسمتی از باغ نقش جهان بوده و مقداری از آن را شاه عباس بزرگ جدا كرده و در وسط آن عمارت كلاه فرنگی سبكی ساخته بوده و جشن و نوروز سال بیست و سوم جلوس خود را در آن محل بر پا داشته است.
سپس در زمان سلطنت شاه عباس دوم بر عمارات آن افزوده و كاخ چهلستون بنا گردید. و در تاریخ یك هزار و پنجاه و هفت هجری پایان یافت و ماده تاریخ آن را مباركترین بناهای دنیا گفتند.
برخی از مورخان گفتهاند چهلستونی كه بدست شاه عباس دوم ایجاد گردید دارای چهل ستون بوده و در هنگام آتش سوزی كه در ۲۱ رمضان سال هزار و یكصد و هیجده (۱۱۱۸) هجری اتفاق افتاد از پنج ستونی هشت تائی فقط بیست ستون آن باقی مانده و در واقع قسمتی از عمارت و بیست ستون طرفین از جلو سوخته است و تاریخ آتش سوزی آنرا چنین سروده اند:
یكصد و هیجده زهجرت نبوی
گذشته بود كه آتش به چهلستون افتاد و تاریخ تعمیر آنرا كه در زمان سلطنت شاه سلطان جسین صفوی اتفاق افتاده چنین سروده اند. مبارك باد تالار بلند ایوان جمجماهی كه سال ۱۱۱۸ ه.ق را میرساند.
این كاخ كه شامل چهلستون و باغ است عمارت چهلستون در وسط آن واقع شده و ساحتش دو هزار و یك صد و بیست متر مربع می باشد و یك شعبه از مادی فدا از وسط آن میگذرد محل بنای عمارت ساخته شده كه حكم دریاچه دارد. گویا بعنوان دولتخانه بنا شده بوده و لیكن چون چهلستون داشته بنام اخیر معروف شده است. كاخ چهلستون مشتمل بر ایوان بزرگ بطول ۳۸ متر و عرض ۱۷ متر و به ارتفاع ۱۴ متر رو بطرف مشرق ساخته شده و هیجده ستون از چوب چنار و كاج دارد و شكل آن كثیرالاضلاع و ۱۶ ضلعی و ۸ صلعی مدور می باشد. چهارستون وسط بر روی چهارشیر سنگی قرار دارد و طوری حجاری شده دو شیر با یك سرنشان داده می شود و از دهان چهارشیر جلو آب جستن كرده وارد حوض مرمر وسط می شده است.
در ایوان دومی كه اندكی مرتفع تر است دو ستون چوبی با ارتفاع دوازده متر قرار گرفته كه با ستونهای ایوان بزرگ بالغ بر بیست ستون میشود. بالای این ایوان دو كتیبه یكی از زمان شاه عباس دوم شامل این اشعار است:
بعهد شهنشاه عباس ثانی كه عهدش جوان كر دپیر جهان را
بنا كرد از فیض لطف الهی بنائی كه شد رشك نه سقف مینا
زیس رعتش بر سپهر كواكب نماید چو ریگ ته جو ثریا
كواكب چو گلهای باغش نمایان مجره در او همچو جوئی است پیدا
كند سالها اندر آن كامرانی بود قرنها سجده گاه برایا
مبارك بود زانكه تاریخ آن شد مباركترین بناهای دنیا
كتیبه دیگر از اول تا آخر ایوان در زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی و بخط نستعلیق سفید محمد صالح نوشته شده كه شامل ۲۸ فرد بوده و قسمتی از آن كه خوانده میشود چنین شروع میگردد:
بحمدالله كه باز از نو باقبال شهنشاهی مرصع شد زمین و آسمان از ماه تا ماهی
تجلی در گریبان طالع از جام جهان بین شد صفای صبح عید و فیض انوار سحرگاهی
بحكم شاه دین سلطان حسین آن ماه مهر آئین كه صبح و شام عالم را كند خورشیدی و ماهی
سهیل صبح عید زندگانی خسرو عادل فروغ اختر روشن دلی خورشید آگاهی
ز شیر و پرچم سرپنجه تیغ جهانگردی بلند و پست عالم را گرفت از ماه تا ماهی
زبس در كفه میزان احسانش سبك گشته خجالت میكشد دائم طلا از چهره كاهی
شب و روز جهان را ریخت درهم مهر و مه یكجا كه ریزد طرح و رنگ این بنای آسمان جاهی
زهی عالی بنا كاندر بلندریهای اوصافش قبای لفظ براندام معنی كرده كوتاهی
خدا زان بیستون گرداند خلق این آسمانها را كه بر پا باشد از این چهل ستون از ماه تا ماهی
چو شمع محفل خضر نبی زرین ستونهایش یدبیضا بكف با خضر و موسی كرده همراهی
برنگ چل تنان چلستون در ربع آن مسكون گرفته اربعین بهر دوام دولت شاهی
مرصع كاری سرو ستونهایش بآن ماند كه آیین كرده با دست دعا با عرش همراهی
چهل دیوند بر سر داده جا تخت سلیمان را ستونهای مرصع پوش تالار شهنشاهی
بجز در آب و آئینه ندیده مثل و مانندش سكندر گرد عالم گشت همچون حرف افواهی
زهی نقاش صورت آفرین كلك نقاشی كشیده درین روشندلی تصویر آگاهی
زرنگ روحی و جسمی نموه ظاهر و باطن بهر معنی كه میجوئی و هر صورت كه میخواهی
ز آهنگ شبیه چارتاری هم نیم غافل دو گاهی میرساند گاه بر گوشم سحرگاهی
صفای منبع فواره گوهرفشان آن كبوترهای زرین بال انجم را كند چاهی
ضیاء چار دیوار مرصع كار مینایش بود تا صبح حش آئینه دار طلعت شاهی
اگر چه ماه اوج سلطنت دارد بهر شهری مكان های همایونی و منزل های جمجماهی
ولیكن این همیون بارگاه آسام رفعت گرفت از كرسی اعلی خطاب عرش درگاهی
نگهدارش بود از چشم زخم دیده بدبین علی مرتضی تعوید بازوی یداللهی
چو شد اتمام این عالی بنا زینت ده گردون بتاییدات یزدانی و توفقیات الهی
نجیب از نو بطاق آسمان بنوشت تاریخش مبارك باد تالار بلند ایوان جمجاهی (كتیبه محمد صالح)
از قصیده مزبور كه بعضی از ابیات آن خوانده نمیشود معلوم میگردد كه نامیدن این كاخ به چهلستون برای شكون عدد چهل و دارای بیست ستون بوده كه در آب منعكس و جمعاً چهلستون میشده است. این نكته از شعر:
برنگ چل تنان چل ستون در ربع آن مسكون گرفته اربعین بهر دوام دولت شاهی
و شعر:
چهل دیوند بر سر داده تخت سلیمان را ستونهای مرصع پوش تالار شهنشاهی
كاملاً معلوم می گردد. از دو موضوع دیگر بسیار توصیف شده یكی فواره ها و دیگر تذهیب كاری ستونه و سقف.
این اشعار سروده نوالدین محمد نجیب كاشانی است كه ملك الشعرای دربار شاه سلطان حسین صفوی بوده و كتابی هم بنام كشیك خانه در (۱۱۰۹ه.ق( تالیف كرده است كه در كتابخانه سلطنتی كاخ گلستان دیده شده است.
در دو طرف شاه نشین چهلستون و ایوان مدخل سالون پادشاهی و در داخل تزیینات آئینه كاری دو طرف مقرنس سقف آن در دو لوح بخط نسخ مشكی بر زمینه گل و بوته دار مذهب بخط شمس الدین بن ملا محمد سعید جیلانی مورخ بسال (۱۱۱۹ ه.ق( این عبارات نوشته شده.
۱ - لوح جنوبی شاه نشین نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین رب انزلنی »منزلا مباركاً وانت خیرالمنزلین تولوا قفل تولوا قفل حسبی الله كتیبه العبد شمس الدین بن ملا محمد سعید الجیلانی فی ۱۱۱۹)
۲ - لوح شمالی: نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین رب انزلنی منزلا.
مباركاً و انت خیرالمنزلین و لایوده حفظهما و هو العلی العظیم كتیبه العبد شمس الدین بن ملا محمد سعید الجیلانی.« تمام آنچه در ساختمان و نقاشیها و تذهیبها كه در كاخ مزبور دیده میشود از دوره صفویه است مگر چند تابلو كه عبارت از: ۱ - جنگ شاه اسماعیل اول با سپاه عثمانی در چالدران ۲ - مجلس جنگ نادر شاه افشار با هندوها كه بعد از صفویه الحاق شده است.
میرزا علیخان نائینی روزنامه نگار دربار ناصری در سال یكهزار و سیصدهجری قمری گزارشی راجع به عمارت چهلستون داده كه با مطالب جغرافیای اصفهان میرزاحسین خان تحویلدار عیناً مطابقت دارد و آن چنین است:
عمارت باغ چهلستون و دریاچه های دو طرف تالار وسط باغ و اطاقهای بزرگ جنین و بیوتات فوقانی و اطاق طنابی تحتانی كه سرتاسر عقب تالار افتاده با عرض عریض و ارتفاع طاقی كه دارد و درهاش بچهار سمت باز، بانضمان ایوانهای بزرگ و ایوانچه های و غلام گردشهای اطراف عماراتی است قوی بنیاد كه نظیر مانند ندارد از بنائی و نجاری و حجاری و آینه كاری و طلا و لاجورد و تصویرات كثیره كارهای استادان بزرگ و ستونهای رفیعه و حمالهای عظیمه و سایرآلات ادوات جراثقالی كه در زیر و رو و جوف سقف تالار و غیره بكار رفته در غرابت عظمت و در رفعت و صناعت عقل همه اهالی خبره و بصیرت بحیرت است.
یك زبان خواهد زافواه ملك تا بگوید وصف آن رشك فلك
یكی از اوصاف این عمارت آن است كه در بزرگی و وسعت هم میان تالار جلو و هم در اطاق طنابی عقب میتوان سلام عام ملوكانه بست و نیز یك دریاچه بزرك جلو طنابی عقب و یك دریاچه عظیم كه در عظمت ثانی ندارد در پیش روی تالار افتاده كه همیشه آب رودخانه از آنها جاری است وجوی وجداول سنگی و آب نماها و آب افشارها در میان خیابانهای باغ واقع شده كه بسیار نقل دارد. مولف تاریخ نصف بیشتر به توصیف كیفیت ساختمان كاخ چهلستون پرداخته و چنین گفته است؟
دیگر از عمارات عالیه دولتی كه قابل ذكر است عمارت چهلستون است كه آنرا شاه عباس ثانی ساخته و وضع آن در جهان بینظیر است و خبوی این عمارت در تمام ایران نیست، تالار عالی با سقف آینه و ستونهای غریب چوبی كه در زیر چهارعدد آنها سنگی بزرگ و اطراف آن سنگها را صورت شیریال دار در آورده و ساخته اند، و حجاری بكمال خوبی نموده و حوضی در میان این چهارستون است كه اطراف آنها بسنگ مرمر فرش نموده اند ساخته و از دهان آن شیرهای روی بحوض راه و سوراخ آب هست كه در آن حوض میریخته و در سقف آن مهندسان صنعتهای عجیب نموده اند و در استحكام آن مبالغه فرموده ستونهای آن بیست عدد است و تمام آنها را نقش و آینه كاری نموده بودند، عقب آن تالار طنابی است بس عالی و زیبا كه آن را سقفی رفیع به سه چشمه زده اند و مذهب تذهیب و زرنشان نموده و در نماهای آن صورت بعضی از سلاطین صفویه را ساخته اند كه اكثر آن مطابق واقع است چنانچه صورت شاه اسماعیل و هر دو ساه عباس موافق صورت شاه اسماعیل در میدان جنگ اوزبك است و از دیگران مجلس بزم است و در نماهای میان صورت جنگ شاه اسماعیل با رومی.
و جنگ نادرشاه را با محمد شاه هندی ساخته اند در زمان متاخر از آنها و هیچیك از صورتها موافق نیست.
بالجمله این عمارت مطمح نظر همه كس میباشد و این عمارت و تالار در باغی است كه معروف به همان چهلستون است و در پیش روی آن عمارت دریاچه مربع طولانی ساخته اند كه اكثر پرآب و در كمال صفا است.
جابرانصاری كه در تاریخ اصفهان بصیرت كافی داشته راجع بساختمان این كاخ و بانی و زمان آن نیز مطالبی نوشته كه عین آن نگاشته میشود.
و باغ چهلستون كه آن هم از باغ نقش جهان گرفته شده یكی از بزرگترین مبانی صفویه است و طرحش را زمان شاه عباس اول ریختند و بنای چهلستون را شاه عباس دوم در (۱۰۵۷) پس از صلح با عثمانی اقدام كرد، و مساحت آن با باغچههای گرداگردش قریب پنجاه جریب میشود. عمارت وسط چون دیگر مبانی قدیم تیموریه روی به مشرق افتاده طنابی بزرگ عقب تالار ایوان است كه شاه نشین سلطنتی بوده و دارای سه گنبد طول تقریباً بازیردیوارها ۲۸ ذرع و عرض بیش از ۱۱ ذرع و نیم در بهایش از اطراف روبه ایوانهای گرداگرد باز میشود و دو اطاق بزرگ خروجی جنبین ایوان شاه نشین است و صندوق خانه ها و بالاخانه ها عقب هم دارد و خود جنین ایوان شاه نشین و اطاقها است و بیست ستون بلند پایه های آن سقف بیستون مانند است و بیست ستون هم عكس آن در آینه های سقف میافتاد.طول حوض بیرون تخمیناً ۱۲ ذرع و عرضش بیش از ۱۰ذرع و آن سقف محیرالعقول را از چوبهای كاج زده اند حقیقهٔ دیدنی است. چوتیرهائی قویتر از تیرهای عصاری و بلندتر با چه آهنها و میخها بهم بسته و با جرثقیل بالا كشیده اند و بچه زنجیرها پیوسته میان كف سقف زیرین و سقف پائین ایستاده براحتی گردش توان كرد و دربها و بباغ باطراف برای دخول هوا میان دو سقف باز است و تذهیب ستونها و قابهای سقف زیرین نمایش زیبا دارد، و سقف ایوان و دیوارهایش همه به آینه های سنگ بزرگ و نقشهای كار استاد مزین بود و در این شصت ساله پیش از (۱۳۰۰) همی بردند و فقط شاه نشین آینه كاری ماند، آینه های بزرگ دیوارها حكایتی از چرخ آینه گون مینمود خصوصاً آینه چهلستون نما یا جهان نمای دیوار بالای سر حوض كه چندان بزرگ و عالی و شفاف و روشن بود هر قدر جمعیت از درب عراد چهلستون كه تا عمارت تقریباً ۱۸۰ متر فاصله داشت پیدا میشد عكس آن جماعت در آن آینه بخوبی نمودار بود و دربها یكسره خاتم و پاره منقش بنقوش دلربا كار اساتید بزرگ و ستونها نیز بآینه های ریزه و رنگارنگ با نقاشیهای قشنگ زینت افزا و آن آینه های را با دربهای بحدود (۱۳۰۰ قمری( بمسعودیه طهران بردند و شنیدم آینه چهل ستون نما را یكپارچه دربی بزرگ قرقره دار ساخته كه با فنر باز و بسته میشد و جیوه را برداشته و دور و بلور نمایان و بعضی از آن آینه ها در هجوم بختیاری بطهران شكسته و بعضی را به عمارت دیگر پیوسته پنجره های بالای سردرب ها نیز بسی زیبائیها داشت.
وسط ایوان حوض میریخت و منبع آن آب از هزار جریب و جوی سیاه بود و در شاه نشین پرده شكل جوانی ناصرالدین شاه كار حسن خان لال مصور بود گوئی خود ناصرالدین شاه است سخن میگوید و از محمد شاه نیز صورتی عینا در طنابی بود و دو آیهٔ الكرسی خط میرزااحمد تبریزی استاد نسخ بستونها و سلام سلطنتی در این ایوان بود و حوض بزرگ وسط باغ و طول تالار بیش از ۳۲ ذرع و عرض ۲۲ ذرع.
در ۱۱۱۸ عمارت چهل ستون سوخت كه بفال بدگرفتند و پس از چهارده سال فتنه افغان عراق و فارس را ویران نمود خاصه اسپهان را دیوارهای دو ایوان شمالی و جنوبی طنابی را نقشهائی بود از چهره دختران گرجی و ارامنه كه دیده را خیره میساخت و دل بدان نقش و نگار بی روان میباخت. امروزه كه بر آن گچها كشیده اند و طرح برداشته باز حسنش نمودار است.
بالاخانه های گوشه ایوآنهابرای خلوت نشینی و خواب بود و خرقه شاه صفی و طومار عهدنامه منسوب به حضرت امیر)ع( و قرآن منسوب بخط امام حسن عسگری )ع( در آن بالاخانه محفوظ و خواص را ملحوظ، خط طومار و قرآن را چنین نسبت میدادند ولی خلجانی بقلب مولف بخاطر است كه شاید مانند سیاست آل عثمان در قرآن منسوب بخط عثمان صفویه نیز در مورد این قرآن خط قدیم نظر سیاسی داشته اند.
در طنابی چهل ستون ارازه های سنگ مرمر و گچبری كار اساتید معتبر و طلا و میناكاری و شش مجلسی نقاشی است: چهار مجلس آن را گویند از عهد صفویه بوده یكی مجلس همایون شاه پسر ظهیرالدین با بركه پس از هجوم شیرخان بدو او بدرباز ایران پناه آورد در (۹۵۱) هر چند آن روزگار قزوین مركزیت داشت اما همایون را بگردش بلاد تا اصفهان آوردند كه طهماسب بزرگ همه جا سلطان محمد پدر شاه عباس را بمهمانداری او مقرر داشت و اگر مهمانی هم شهر دیگر بوده نقشه را اینجا كشیده اند.
و مجلسی هم بزم شاه عباس بزرگ و حضور ولی محمد خان پادشاه ترك ۱۰۱۹ كه او نیز ملتجی بدربار صفویه شد.
و مجلسی هم جنگ شاه عباس و باز مجلسی دیگر از شاه صفوی و اكبر یكی از شاهزادگان هندی كه باصفهان آمده و دو مجلس هم پس از صفویه نقاشی شده . بكودكی یاد دارم در طنابی چهلستون قالی تخت دو رو بافت بود كه هر وجبی از آن را ببهائی گزاف میخریدند بی مبالاتی از سال ۱۲۹۸ قمری تا ۱۳۰۵ قطعه قطعه از میان رفت.
مسترسایكس انگلیسی در جلد دوم تاریخ ایران ترجمه فخر داعی در باب كاخ چهلستون كه آنجا را در اواخر قرن سیزدهم و اوائل قرن چهاردهم هجری مشاهده كرده شرخ مختصری چنین ایراد كرده است:
عالی قاپو انسان را به باغهای وسیعی هدایت میكند كه در آن كاخهای متعددی قرار داشته و مهمتر از همه كاخ چهلستون است. این تختگاه مجلل با بام آن از تنه درختان عظیم چنار بنا شده و بر بیست ستون ساخته شده ای از همان درخت یعنی درخت چنار نگاهداشته اند. اطراف این ایوان از سنگ مرمر سفید پوشیده شده بود و روی آن آئینه كاری كرده بودند. جایگاه واقعی سریر سلطنت در عقب این ایوان واقع شده بود و از آنجا شاه نشینی تكیه گاه سریر راه داشت در هر طرف اطاقهای كوچكی برای وزیران و كار آنها تعبیه شده بود و پشت سر كه در تمام طول ساختمان امتداد دارد راهرو و یا غلام گردش درازی با سه تابلو نقاشی روغنی بسیار بزرگ و نفیس در هر طرف آن وجود دارد كه هر سه تای آنها در این كتاب گراور شده است لرد گرزن شرحی كه در این باب نوشته ما آنرا ذیلاً نقل میكنیم:
این تابلوها دوره مجلل سلطنت شاه عباس و اسلاف و اخلاف او را در نظر ما مجسم میسازد، در این تابلوها شاه ایران در حال جنگ و یا در مجلسی بزم با پیاله شراب مشاهده میشود.
كروزنیسكی میگوید: عمارت اولیه چهلستون طعمه حریق شده و این بنای فعلی را دوباره شاه سلطان حسین بجای آن ساخته است.
این بود وضع گذشته كاخ چهلستون كه مورخان شرح آنرا نوشته اند و در برخی موارد اختلافات مختصری دیده میشود و اما وضع كنونی این كاخ مطابق آنچه اخیراً نوشته اند بررسی میگردد:
مولف تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان كه در سال ۱۳۳۵ شمسی انتشار یافته شرح مبسوطی راجع بكاخ چهلستون نوشته كه منتخبی از آن این است:
در جنوب خیابان سپه باغ مشجر بزرگی بمساحت ۶۷۰۰۰ متر مربع واقع شده كه میگویند در ابتدا جز باغ نقش جهان بوده و از وسط آن مادی فدا میگذرد این باغ دارای سه درب خروجی است و در قدیمی باغ در طرف خاور میباشد. در وسط باغ تقریباً یك متر بلندتر كاخ چهلستون ساخته شده و مساحت آن دو هزار و یكصد وبیست (۲۱۲۰) متر میباشد. پس از نقل قول میرسید علی جناب مولف الاصفهان راجع بسوختن بیست ستون از چهل ستون گفته كه آقای معارفی معمار ابنیه تاریخی آثار سوختگی را در قسمت غرب عمارت دیده است .و نیز گفته اند بعضی را عقیده بر اینست عمارت چهلستون دورو بوده و تالار بیست ستونی یا كمتر در طرف مغرب عمارت وجود داشته و این قسمت آتنش گرفته كه آثار در و پنجره آن هنوز باقی و در زمان شاه سلطان حسین تعمیرات كلی در آن بعمل آمده است. و نیز متذكر شده كه سلاطین صفویه پس از عالی قاپو جشن های مهم را در كاخ مزبور برگزار میكرده اند و وضع كنونی را چنین بیان كرده است:
ایوان بزرگ كاخ بطول ۳۸ متر و عرض ۱۷ متر و بارتفاع ۱۴ متر روبطرف مشرق بنا شده و دارای ۱۸ ستون از چوب چنار و كاج است كه بشكل كثیرالاضلاع ۱۶ ضلعی و ۸ ضلعی مدور میباشد چهارستون وسط بر روی چهار شیر سنگی قرار داد و حجاری آنها طوری است كه دو شیر بایك سر نشان داده میشود و از دهان چهار شیر جلو آب فوران نموده داخل حوض مرمر وسط میریخته است.
تاریخ حجاری شیرها را بعضی بزمان هخامنشیان و عده ای بساسانیان )خسرو پرویز( و حتی اشكانیان و برخی بدیالمه و بالاخره بصفویه مربوط میدانند.
در ایوان دومی كه كمی مرتفعتر است دو ستون چوبی بارتفاع ۱۲ متر قرار دارد كه با ستونهای ایوان بزرگ كه بیست ستون میشود. بالای این ایوان دو كتیبه دارد یكی مربوط ببنای آن در سلطنت شاه عباس دوم یعنی سال (۱۰۵۷ه.ق( دیگری مربوط به تغییر آن بعد از حریق یعنی سال یكهزار و یكصد و هیجده قمری هجری است كه در سال ۱۳۲۷ هجری شمسی از زیر گچ بیرون آمده است.
سقف ایوان از آیئنه های مستطیل شكل و اطرافش از قطار بندیهای رنگین ساختمان شده است دیوارهای سفیدیكه دیده میشود در قدیم نقاشی و آینه كاری بوده و ازاره اش سنگهای مرمر منقوش میباشد.
در دو طرف ایوان دو اطاق كه بچهار طرف در دارد واقع شده و هر یك دارای تصاویر گوناگون است كه ازیر گچ بیرون آمده است و میرزا عبدالله نقاش طرحهای اولیه رضا عباسی را با تغییراتی تعمیر نموده است در اطاق شمالی در منبت كاری و منبر خاتمه دور صفوی و كاشیهای متفرقه سلجوقی و صفوی و سقف زراندودی كه از زیر گچ بیرون آورده اند و نیز در اطاق جنوبی تصویرهائی دیده میشود.
ایوان سومی كه مرتفعتر و كوچكتر است بنام شاه نشین و بمساحت ۷*۵/۵ متر ساخته شده. در طرفین ایوان علاوه بر آینه های مستطیل شكل سنگی چهارتابلو مصور كه دو تای آنها بسیار خوب و بلباس اروپائی و دو تای دیگر را تعمیر بسیاری بدی كرده اند و دو لوحه از آیات قرآنی بخط شمس الدین ملا محمد سعید الجیلانی در ۱۱۱۹ دیده میشود.
در طرفین شاه نشین دو اطاق منقوش است كه درهایش به ایوان شمالی و جنوبی باز میشود. نقاشیهای اطاق جنوبی كه دارای صورتهای اصلی و قدیمی است در سال ۱۳۳۱ از زیر گچ بیرون آورده شده است و شامل مجلس بزم مفصلی است كه به سبك ایرانی و هندی نقاشی شده شاید طرح عروسی رضاقلی میرزا باشد یاقصه وامق و غذرا و طاقچه بلند سمت راست مجلس یوسف و زلیخا و روبرویش خسرو و شیرین است و چند تصور دیگر. در اطاق مقابل شمالی كه در دیماه سال ۱۳۳۴ شمسی از زیر گچ خارج شده روبرو مجلس بزم شاه عباس است كه در كنار نهر آبی نشسته و جمعیت زیادی از مرد و زن در اطارفش میباشند و در طاقچه سمت راست یكی از شاهزادگان صفوی و روبرو شاه عباس با كلاه مخصوص گرجی دیده میشود كه از ساقی با حضور چند نفر جام میگرد.
در جرزهای طرفین در ورودی دو اطاق سه تصویر زیبا دیده می شود كه بنا بگفته حاج مصور الملكی نقاش از آثار رضا عباسی است.در بالای شاه نشین محفظه ای وجود دارد كه در قدیم قرآن امام حسن و عهدنامه علی بن ابی طالب بانصاری وجبه شیخ صفی الدین اردبیلی در آنجا محفوظ بوده و الحال در ویترینهای سالن گذارده شده است.
شاه نشین بسالن بزرگی كه طولش ۲۲ و عرضش ۱۱ متر از شمال بجنوب و به ارتفاع ۱۲ متر متصل میگردد. سالن دارای سه گنبد منقوش زراندود عالی است كه بیننده رامات و مبهوت مینماید. لچكهای رنگارنگ و طرحهای طلائی و شفاف از شاهكارهای هنری و نفیس محسوب است ازاره طالار كه فعلاً با گچ سفید پوشیده شده در قدیم از كاشیهای منقش مستور بوده است.
ولی اكنون روی نمونه كتاب بررسیهای هنر ایران پرفسور پوپ كاشیهائی تهیه و زینت افزای تالار گردیده است. در بالای ازاره دور تا دور ۲۴ مجلس مینیاتور مختلف دیده میشود كه در حال عیش و سرورند همه بر روی گچ و اطرحهای اولیه زمان شاه عباس صفوی است كه در سال ۱۳۰۷ شمسی بدون توجه بطرز و سبك قدیمی آنها تعمیر و روغن مالی شده است. بالاتر شش مجلس نقاشی نفیس بطول ۴*۶ مشاهده میشود كه دو مجلس وسط طرفین تالار جنگ چالدران و كرنال را نشان میدهد و مربوط بدوره نادرشاه افشار است كه در زمان محمد خان قاجار بقلم استاد صادق نقاشی تعمیر گردیده است. و در زیر تابلو جنگ كرنال چنین نوشته شده است:
بحسب الحكم شاهنشاه دوران فریدون فر محمد خان قاجار
زكلك صادق نقاش نو شد نشان و فر نادرشاه افشار یا صادق الوعد
چهار مجلس كه دو تا از آنها مجلس پذیرائی شاه عباس اول و دوم پادشاهان از بك و دو تا دیگر مجلس پذیرائی شاه طهماسب از همایون شاه هندی پسرظهیرالدین بابركه از شیرزار افغان شكست خورد و در سال ۹۵۱ هجری قمری به ایران پناهنده شد و یكی جنگ با ازبكان از نقاشیهای خوب قدیمی و جالب است. بنا بنظر حاج مصور الملكی نقاش معروف مجالس آخرین بقلم استاد رجبعلی شاگرد مظفر علی و دو تای اول بقلم استاد صادق است.
عكس ناصرالدین شاه قاجار بقلم محمد حسن افشار نقاش در تاریخ ۱۲۷۶ هجری در زیر لنگه طاق نیر دیده میشود. چهاربخاری در اطراف سالن بدستیاری مرحوم استاد حاجی اسماعیل گچ بر و میرزاعلی بطرز قدیم در سال ۱۳۲۷ شمسی ساخته شده است.
اشیائی كه در این سالن دیده می شود بیشتر مربوط به مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی است كه بر حسب مساعی جناب سید محمد تقی مصطفوی ریاست وقت اداره كل باستان شناسی و مساعدت مرحوم احسنی رئیس فرهنگ وقت و سرپرستی مهندس روانبد از تهران به اصفهان نقل شده و اعلیحضرت همایونی شاهنشاه آریا مهر هنگام مسافرت برای زدن كلنگ تونل كوهرنگ موزه چهلستون را نیز افتتاچ فرمودند و این افتتاح در تاریخ هشتم مهر ماه ۱۳۲۷واقع گردید.
در سه طرف دیگر این سالن سه ایوان وجود دارد كه هر یك دارای نقاشیها و صورتهای بسیار عالی ایرانی و اروپائی است كه با لباسهای قرن ۱۷ میلادی ترسیم شده و امكان دارد صورت سفرا یا شاهزادگان فرانسوی و ایتالیائی باشد كه بدست نقاشان هندی و ایتالیائی ساخته شده است. در توصیف آن محمد بیك شاعر معاصر شاه عباس دوم سروده است:
عكس آئینه اش بجلوه گری میكند دیو را بشكل پری
در و دیوار گشته رنگارنگ همه تصویرهای كارفرنگ
روی دو ایوان بزرگ چوب بست عجیب و غریبی از الوارهای قطور و بلند با یك اسلوب هندسی و. فنی درست كلاف شده كه ببیننده را متعجب میسازد و بفاصله سه متر بالاترشیروانی آجری كه بمنزله بام عمارت است ساخته شده و پنجره های اطراف برای هواكش و عبور و مرور پرندگان میباشد. اطراف عمارت مجرای آب است كه در وسط آن فواره ای سنگی از قدیم موجود است.
در جنوب شرقی باغ عمارت استانداری از زمان قاجاریه است و برج هشت شلعی سه طبقه مرتفعی از زمان صفویه نیز دیده میشود. قسمت فوقانی آن مورد استفاده استانداری و تحتانیش در تصرف اداره آمار میباشد. نكته ایكه ممكن است مورد مداقه و بحث واقع شود چهلستون است كه با اینكه كمتر از چهل ستون داشته و دارد آنرا چهلستون نامیده اند.
آنچه از مطالعه تاریخی اینگونه اسامی استنباط میگردد اعداد ۷و۴۰و۱۰۰ در موقع اغراق در توصیف و غرابت ابنیه بكار میرفته است.
مثلاً كاخ صد ستون در تخت جمشید و یا چهلستون مسجد جامع اصفهان و چهلستون مسجد جمعه تهران و نظائر آنها و یا چهلستون مسجد گوهرشاد در مشهد مقدس كه هیچكدام از نظر عدد با اسم مطابق نیست بلكه چهلستون كنایه از اینستكه آن قصر یا شبستان در بزرگی و توسعه بحد اعلی كه احتیاج بداشتن چهل ستون باشد رسیده و آن اندازه وسیع است كه بدون اتكاء به چهل ستون ابقای آن مقدور نبوده است.
و همینطور است كلمه صد ستون در كاخ صد ستون كه حاكی و مبین وسعت زیاد كاخ است كه در حدود صد ستون تكیه گاه لازم دارد.
و با تشریح نكات مزبور روشن گردید اینكه گفته اند كاخ چهلستون در موقع حریق چهل ستون داشته و بیست ستون آن سوخته است اساسی ندارد و همان بیست ستون را داشته است، زیرا اگر كاخ چهلستون پیش از حریق داشته بود خلف شاه عباس دوم هنگام حریق همان چهل ستون را میساخت نه اینكه نقصی در آن قائل شود و با بیست ستون تجدید بنا كند.
در كاخ چهلستون سردرها و ساختمانها و تابلوها و آثار دیگری مشاهده میشود كه جزكاخ مزبور نبوده و برای محافظت بآنجا نقل گردیده است:
۱ - پنجره عالی گچبری كه از شاهكارهای این صنعت است و ابتداء تمام آن از گچ ریخته شده و سپس از قسمت پشت خلل و فرج آن با شیشه های رنگی تزیین شده و سرانجام تركیبی بی نظیر و عالی شده است این پنجره از بنای تاریخی درب امام كه ساختمان آن مورخ بسال ۸۵۷ ه.ق است بعمارت چهل ستون انتقال داده شده است.
۲ - پایه ستونهایی كه به صورت مجسمه های شیر و انسان در چهارگوشه استخر قرار دارد و چهار قطعه است و دو تخته سنگ حجاری شده بشكل چهارشیر كه در دو باغچه دو طرف خیابان ورودی كاخ قرار دارد از بقایایی عمارات سرپوشیده صفوی و آینه خانه بكاخ چهلستون نقل شده است.
۳ - سردركاشیكاری مسجد قطبیه مربوط بزمان شاه طهماسب اول كه در مسیر خیابان واقع و برای محافظت چهل ستون انتقال یافته ورودی دیوارهای جنوبی باغ چهلستون قرار داده شده است.
۴ - قطعات كاشیكاری از مسجد آقاسی - مسجد خواجه علم - مسجد درب جوباره - پیربكران نیز بر روی دیوارهای جنوبی باغ كاخ مزبور دیده میشود.
۵ - سردرب كاشیكاری بنای تاریخی در كوشك مورخ بسال ۹۰۲ ه.ق از عهد رستم آق قوینلو كه برای محافظت به كاخ چهل ستون منتقل و در قسمت ضلع غربی باغ نگهداری می گردد.
این كاخ باستانی طی شماره ۱۰۸ به ثبت تاریخی رسیده است.
کاخ چهلستون به روایتی دیگر
باغ چهلستون كه بالغ بر ۶۷۰۰۰ متر مربع مساحت دارد در دوره شاه عباس كبیر احداث شده و در وسط آن عمارتی ساخته شده بوده است. در سلطنت شاه عباس دوم در ساختمان موجود مركزی تغییرات كلی داده شده و تالار آینه و تالار ۱۸ ستون و دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه و ایوانهای طرفین سالن موزه فعلی و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشی و آینه كاری و كاشیكاری دیوارها و سقفها افزوده شده است.
قسمتهای جالب و دیدنی كاخ چهلستون به شرح زیر است:
۱ - سقف باشكوه نقاشی تالار ۱۸ ستون و سقف آینه كاری تالار آینه و مدخل آینه كاری سالن جلوس شاه عباس دوم.
۲ - ستونهای عظیم تالارهای ۱۸ ستون و تالار آینه كه هر یك از آنها تنه یك درخت چنار است.
۳ - شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مركزی تالار و ازارههای مرمرزی منقش اطراف كه معرف صنعت حجاری در عهد صفویه است.
۴ - تزیینات عالی طلاكاری سالن پادشاهی و اطاقهای طرفین تالار آینه و تابلوهای بزرگ نقاشی سالن موزه كه پداشاهان صفوی را به شرح زیر معرفی مینماید:
شاه عباس كبیر در حال پذیرایی از ولی محمد خان فرمانروایی تركستان شاه اسمعیل اول در جنگ چالدران شاه طهماسب اول در حال پذیرایی از همایون پادشاه هندوستان. شاه اسماعیل اول یا شاه عباس اول در جنگ ازبكان، شاه عباس دوم در حال پذیرایی از ندر محمد خان امیر تركستان. بعلاوه یك تابلو از جنگ كرنال كه در سلطنت نادر شاه افشار افزوده شده و تصویری از ناصرالدین شاه قاجار.
۵ - تصویری از شاه عباس كبیر با تاج مخصوص مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه چهلستون كه در سنوات اخیر از زیر گچ خارج شده و اخیراً به وسیله متخصصین ایتالیایی تحت تعمیر و ترمیم واقع شده است.
۶ - پنجره عالی گچبری اتاق جنوبی تالار آینه كه از بنای تاریخی دیگری به نام درب امام به عمارت چهلستون انتقال داده شده و شاهكار هنرگچبری در ایران است.
۷ - قرآنهای بسیاری نفیس به خط كوفی و خرفه شیخ صفی الدین اردبیلی
تبصره:
۱ - سال ساختمان كاخ چهلستون به موجب اشعاری كه در جبهه شرقی تالار از زیر گچ خارجی شده مصراع مباركترین بناهای دنیا است كه به حساب حروف ابجد سال ۱۰۵۷ هجری میشود یعنی پنجمین سال سلطنت شاه عباس ثانی.
۲ - سنگ شیرها و مجسمه های سنگی اطراف حوض و داخل باغچه ها تنها آثاری است كه از دوقصر با شكوه دیگر صفویه یعنی آینه خانه و عمارت سرپوشیده باقی مانده است.
۳ - اگر چه انعكاس ستونهای بیست گانه تالارهای چهلستون در حوض مقابل عمارت مفهوم چهلستون را تشریح میكند ولی در حقیقت عدد چهل در ایران كثرت و تعدد را میرساند و وجه تسمه عمارت مزیور به چهلستون تعدد ستونها است.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر