باغ دولت آباد یزد(بهشتی کوچک در یزد)
باغ دولت آباد یکی از باغ‌های معروف ایرانی است که در زمان محمد تقی خان (دوره زندیه) طراحی و ساخته شده است.
این باغ از قناتی به همین نام مشروب می شود و جریان آب در باغ استخوان بندی طراحی آن را تشکیل می دهد.
تاریخچه باغ دولت آباد:
در یادگارهای یزد ، نوشته ایرج افشار آمده است که مطالعه تواریخ قدیم یزد نشان می دهد که باغ‌های مهم و بزرگ و زیبا از قدیم‌ترین ایام در آنجا ساخته می شده و ذکر بسیاری از آنها در آن کتب موجود است.
از جمله در تاریخ جدید یزد از سی باغ نام رفته است. ولی افسوس که اثری از هیچکدام از آنها اکنون برجای نیست. باغ دولت آباد یزد ازنمونه باغ‌های بزرگ ایران است که در سال ۱۱۶۰ هجری قمری « دوره زندیه» بنا گردیده است. بادگیر مرتفع و زیبای آن با ارتفاع ۳۳ متر از سطح زمین بلندترین بادگیری است که تاکنون شناسایی شده است.
این باغ بزرگ یکی از بنیادها و آبادانی‌های محمدتقی خان مشهور به خان بزرگ، سر سلسه خاندان خوانین یزد و مرد مقتدر آن عهد است. او ابتدا قناتی با نام دولت آباد ایجاد کرد و سپس از آب آن قنات باغ دولت آباد را به وجود آورد. قنات تاریخی عظیم و مهم دولت آباد دارای قدمتی بیش از دویست سال است که از احداث پنج رشته قنات تشکیل شده است.
مؤلف جامع جعفری ذیل عنوان « ذکر قنات مبارکه دولت آباد یزد ایراد وقف نامه آن از منشـآت عالم ربانی آقای سید احمد اردکانی...» و پس از عبارت پردازی‌ای زیاد می نویسد:
«... تخمیناً معادل پانصد درب باغ و مساوی دوهزار جریب زمین از آن آب شاداب است... منبع و مظهر آن هر دو در بلوک مهریجرد است و ... و در ساحت نه فرسنگ زمین قمری به جهت آن آب حفر فرموده از بلوک مهریجرد به حوالی ولایت کشانیدند و در حومه شهر به زراعت رسانیدند و آسیابی در قریه محمدآباد چاهوک که واسطه میان مهریجرد و شهرت بنا فرموده، از آن آب دائر ساختند ... بالجمله بنای قنات مزبور بر چهار رشته قنات است... رشته اول قنات مسمی به باقر آبادست که در اصل مرغابی بود و بعد از انتقال به نواب جنت مآب خان مغفور سعید آبی بر روی کارش آمد... رشته دوم قنات مسمّی به مهدی آبادست... رشته سیم قنات مسمّی به ... است ... رشته چهارم نصفه از قنات قدیمه بغداد آبادست که منتقل به خود فرموده ... و این چهار رشته قنات را بر روی هم مسمّی به قنات دولت آباد ساخت از ساحت مهریجرد به عرصه حومه شهر چنانکه مسطور گشت جاری گردانیده و در موضع آبشاهی ربع از قنات دولت آباد را مفروز نموده و به اولاد فرخنده نهاد خود بخشیده اند و سه ربع دیگر را به حومه آورده ربعی از آن سه ربع را به ضمیمه باغ دولت آباد که نیز از ابنیه آن بزرگوارست با اراضی ت
ابعه باغ مزبور وقف بر چهارده معصوم فرموده اند که متولی شرعی آن (نام متولی را از نسخه خطی زدوده اند)...»
مؤلف جامع جعفری سپس به نقل متن وقفنامه پرداخته است و بلافاصله پس از اتمام آن توصیف عمارات مربوطه به باغ را موضوع سخن خود قرار داده و تلخیص آن بدین صورت است:
«یکی دیگر از بناهای نزهت انتمای آن بزرگوار باغ دولت آبادست که متصل به دروازه چهار منار و خارج شره واقع است و از آب قنات دولت آباد مشروب می شود... فضای باغ به حسب طول به بسط ... و به حسب عرض ... و در سمت شرقی عمارتی به طرح هشت ... طرح ریزی کرده اند... حیاض حوضخانه‌ها هشتی طرحش... آب حوض فلک را... برباد داده و اعجوبه بادگیر عیوق طرحش ... راه آمد شد با کیوان گشاهد ... مقابل آن عمارت در سمت غربی که بدایت باغ است طرح عمارت دیگر ریخته اند...»
باغ دولت آباد پس از محمد تقی خان رو به ویرانی رفت و اگرچه دوباره مورد مرمت قرار گرفت ولی هیچگاه به روزگاران آبادانی و دلگشایی عهد خان بزرگ نرسید.
عملیات مرمت و بازسازی باغ دولت آباد از سال ۱۳۴۸ توسط دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی آغاز شد و تا سال ۱۳۶۱ ادامه داشته است. بخش هایی از مجموعه که مورد مرمت قرار گرفت عبارتند از: عمارت تالار آیینه، عمارت مستخدمین، آشپزخانه ها، عمارت تهران، قسمت ساباط و آب انبار عمارت حرمخانه، عمارت بادگیر و عمارت سرو، عمارت بهشت آیین، همچنین در فاصله سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۱ عملیات باغسازی و محوطه سازی در این باغ تاریخی صورت پذیرفت. باغ دولت آباد یزد در تاریخ ۲۳/۱۲/۱۳۴۶ به شماره ۷۷۴ در ردیف آثار ملی کشور قرار گرفت.
از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۶۴ وزارت فرهنگ و هنر این باغ را از اداره اوقاف اجاره نموده و در اختیار دفتر حفاظت آثار باستانی کشور قرار داد. در حال حاضر باغ در اختیار متولی موقوفه قرار دارد.
عناصر متشکله مجموعه چنین است:
عمارت سر در جنوبی، شترخان و اصطبل ها، عمارت حرمسرا و عمارت هشتی بادگیر، آشپزخانه، عمارت بهشت آئین، عمارت تالار آئینه سر در اصلی و آب انبار دو دهانه.
جالب‌ترین بنای مجموعه را عمارت هشتی و بادگیر تشکیل می دهد که تلفیق جریان آب و هوا به زیباترین شکل صورت گرفته است. بادگیر باغ دولت آباد با ۳۳ متر بلندی از سطح زمین شاهکار مهندسی و نبوغ معماران یزدی است.
باغ دولت‌آباد یزد كه یكی از باغ‌های بزرگ ایران و از آثار دوره زندیه است و دارای مرتفع‌ترین بادگیر شناسایی شده در ایران است. مساحت زمین‌های باغ در اسناد مختلف تاریخی ۲۰۰۰ جریب (مساحتی از زمین معادل ده هزار متر مربع) ذكر گردیده است.
مساحت كل عرصه و اعیان این باغ كه محصور است حدود ۴۰۰۰۰ متر مربع است. چند هكتار زمین نیز در ضلع غربی باغ به عنوان موقوفات باغ دولت‌آباد وجود دارند.
عناصر تشكیل دهنده کاخ دولت‌آباد عبارت اند از:
چند عمارت شامل عمارت تالار آیینه، عمارت سردر، عمارت بهشت آیین، عمارت بادگیر، عمارت حرمخانه یا حرمسرا، عمارت تهرانی، عمارت مستخدمین یا خانه‌ی خدم و حشم و آشپزخانه‌ها و دیوانخانه به شكل مثمن، ساباط (راهرو رو پوشیده بین دو خانه)، آب انبار، درشكه خانه، اصطبل تابستانه و زمستانه و همچنین دارای قنات، حوض‌ها و جداول آب متعدد در فضای باغ است.
قنات تاریخی عظیم و مهم دولت‌آباد با قدمتی بیش از دویست سال از به هم پیوستن پنج رشته قنات تشكیل شده كه از ارتفاعات مهریز سرچشمه می‌گرفته و پس از مشروب نمودن بخشی از اراضی مهریز و به كار انداختن چند آسیاب آبی و پس از طی بیش از ۵۰ كیلومتــر به یزد می‌رسیده و آبادی‌هایی چند در اطراف یزد چون آبشاهی، خــرمشاه و باغ دولت‌آباد را آبیاری می‌‌كرده است.
اما این باغ در حال حاضر توسط چاه نیمه عمیق مجاور باغ آبیاری می‌شود. در باغ دولت آباد یزد كه بنایی در بالای باغ با یك بادگیر، و بعد از آن یك هشتی و سه اتاق در بالا و طرفین آن، و یك بنا در سمت راست و یك بنا در سمت چپ و یك سردر دارد، معمار با بازی وصف ناپذیری بارها آب را به درون زمین برده و بیرون آورده است.
ابتدا آب را در زیر بادگیر در یك حوض یكپارچه مرمر بوده كه می‌جوشد و در آن بالا می‌آید. بعد آب وارد حوضی در وسط هشتی می‌شود.
از وسط هشتی به سه حوض كشیده دراز در سه شاه‌نشین می‌رود. در مقابل "ارسی" اتاق‌ها سه "سینه كبكی" است از سنگ مرمر كه آن را به شكلی می‌تراشیدند تا موج ایجاد كند و آب را وقتی كه كم است بیشتر نشان دهد.
آب از هر سینه كبكی وارد یك حوض كلگی می‌شود، و از آنجا در جوی هایی در دو طرف میان كرت جاری می‌شود و به سردر می‌رسد؛ گاه آب در این مرحله وارد آبگردانی بسیار زیبا می‌شد كه در باغ دولت آباد یزد به كلی از بین رفته است.
بعد از آن آب از زیر سردر عمارت بیرون می‌رفت و به یك استخر بزرگ ۱۲ ضلعی می‌رسید و به استخر دیگر در سه طرفشان. آب از این استخرها به خیابان‌ها و آبادی‌ها می‌رفت و سرانجام به مصرف كشت و زرع می‌رسید.
از مصالح شاخصی كه در بناهای این باغ به كار رفته سنگ مرمر است كه تماماً از شهر مراغه آورده شده است. در این امر جای تعجب است زیرا سنگ مرمر یزد خود مرغوب بوده و همیشه شهرت داشته است.
عمارت‌های باغ عبارت اند از: عمارت بیرونی كه در طرف شرق واقع و دارای حوضخانه و بادگیر بلندی است، عمارت واقع در جهت غربی اندرونی و عمارت سردر كه همان ایوان‌خانه بوده است.
بادگیر باغ دولت‌آباد كه به شكل منشوری ساخته شده است با ارتفاع ۳۳ متر و ۸۰ سانتیمتر مرتفع‌ترین بادگیری است كه تا به حال در ایران شناخته شده است.
عمارت هشتی و بادگیر از مهمترین بخش‌های مجموعه به شمار می‌روند كه در آن، تلفیق جریان هوا و آب به زیباترین شكل صورت گرفته است.
كاربندی‌های بسیار ظریف سقف هشتی اثر استاد حاجی علی اكبر آخوند است كه با سیم گل و دم گیری گچی به طرزی بسیار ماهرانه اجرا شده است. در ارسی مشبك به شیشه‌های رنگی نیز كه مرمت شده است به زیبایی بنا اضافه نموده است.
باغ از ردیف كاری درختان مختلف برخوردار است. عمده‌ترین آنها را سرو و كاج تشكیل می‌دهد. درختان مثمر باغ شامل انگور و انار است كه داخل كرت‌ها كاشته شده‌اند.
در این باغ بوته‌های گل سرخ نیز به فراوانی یافت می‌گردد كه به صورت ردیفی كاشته شده‌اند. باغ دولت‌آباد به لحاظ هنر باغ آرایی و توزیع آب و همچنین معماری استادانه از مجموعه‌های دیدنی كشور محسوب می‌شود.
درب اصلی این مجموعه در خیابان شهید رجایی قرار گرفته است و درب دیگری که در بلوار دولت آباد قرار دارد ورودی نداشته و تقریباً در دست مرمت و بازسازی است. به همین علت تردد از درب اصلی انجام می‌گیرد. هنگام ورود از یک هشتی نسبتاً بزرگ عبور می‌کنیم که محل ارائه و فروش صنایع دستی از قبیل سفال است. فضای داخلی باغ تقریباً سبز است و تا حدودی باغ فین کاشان را در ذهن بیننده تداعی می‌کند. با این تفاوت که باغ فین کاشان معمورتر جلوه می‌کند در حالی که باغ ناصر به رغم اینکه حتماً متولی دارد به نظر می‌رسد که از آبیاری خوبی برخوردار نیست و خشک دیده می‌شود.
روشنایی باغ در شب توسط لامپ‌هایی که در داخل فانوس گذاشته شده و به فواصل معین در اطراف قرار گرفته‌اند تامین می‌شود که منظره زیبایی را نیز ایجاد می‌کند. درهای ساختمان اصلی از چوب و به صورت کنده کاری دیده می‌شود و در داخل بنا اتاق‌های متعددی قرار دارد که در اکثر این اتاق‌ها حوضی قرار گرفته و درهای یکی از اتاق‌ها که رو به حیاط و باغ باز می‌شود، با شیشه‌های رنگارنگ با طرح‌های زیبا مزین شده که در هنگام وجود خورشید و پرآب بودن حوض منظره زیبایی از نقاط رنگی منعکس شده را بر روی حوض مرمرین به نمایش می‌گذارد. در یکی دیگر اتاق‌ها بادگیر معروف دولت آباد قرار دارد که با ارتفاع زمین ۳۳ متر از زمین بلندترین بادگیر از نوع خود بوده و به خوبی کولر می‌تواند خنکی ساختمان را تامین کند.
این بنا که میبایست در اختیار نوادگان محمد تقی خان یعنی منوچهر خان رحیمی(بزرگ خاندان رحیمی)باشد، توسط میراث فرهنگی تملک شد و در حال حاضر زیر نظر محمد علی معزالدینی (داماد نماینده ولی فقیه) اداره می‌شود.(شجره نامه در کتاب جامع جعفری به چاپ رسیده‌است)
منبع : ویکی‌پدیا
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر