من و عشق و دل ديوانه بساطی داريم

عقل هی فلسفه ميبافد و ما ميخنديم.

 

راغب - آی فلک (بازخوانی آهنگ استاد محمد ماملی

 

بشنو اکنون صورت افسانه را

بشنو اکنون صورت افسانه را
ليک هين از که جداکن دانه را
حلقه‌ى آن صوفيان مستفيد
چونک در وجد و طرب آخر رسيد
خوان بياوردند بهر ميهمان
از بهيمه ياد آورد آن زمان
گفت خادم را که در آخر برو
راست کن بهر بهيمه کاه و جو
گفت لا حول اين چه افزون گفتنست
از قديم اين کارها کار منست
گفت تر کن آن جوش را از نخست
کان خر پيرست و دندانهاش سست
گفت لا حول اين چه ميگويى مها
از من آموزند اين ترتيبها

جسم ما جوز و مویز است ای پسر

بسته شدن تقریر معنی حكایت بسبب میل مستمعان به استماع ظاهر:

كی گذارد آنكه رشك روشنی است
تا بگویم آنچه فرض و گفتنی است
بحر، كف پیش آرد و، سدّی كند
جر كند، از بعد جر، مدّی كند
اینزمان بشنو چه مانع شد مگر
مستمع را رفت دل جای دگر
خاطرش شد سوی صوفی قنق
اندر آن سودا فرو شد تا عُنق
لازم آمد باز رفتن زین مقال
سوی آن افسانه بهر وصف حال
صوفی صورت مپندار ای عزیز
همچو طفلان، تا كی از جوز و مویز؟
جسم ما جوز و مویز است ای پسر
گر تو مردی، زین دو چیز اندر گذر
ور تو اندر بگذری، اكرام حق
بگذراند مر ترا از نه طبق.

انوار سهیلی برزویه

چراغ ستارگان که معمولاً بعنوان افسانه های بیدپای در غرب شناخته می شود - کتاب داستان مصوری بزبان پارسی است که در زمان قاجارها توسط پزشک ایرانی برزویه در مسافرتی به هند نوشته شده است. برزویه برای درمان مهاراجه هند به آنجا سفر میکند و همزمان کتابی مصور در شرح حال حیواناتی که در آنجا زندگی می کنند، مینویسد. دقیقاً مانند کتاب هزار و یکشب، افسانه‌های این کتاب با بازگویی شخصیت‌های یک داستان به داستان بعدی، میرود و با حداکثر سه یا چهار داستان در هم تنیده میشوند. بسیاری از افسانه‌ها نگاهی اجمالی به رفتار انسان دارند و بر قدرت کار گروهی و وفاداری تأکید می‌کنند. مثلا در یکی از داستانها شرح داده میشود که چگونه یک شکارچی گروهی از کبوترها را در توری می‌گیرد، و موشی برای نجات آنان طناب را می‌جود. نسخه ی خطی این کتاب که متعلق به ایران قرن نوزدهم است هم اکنون در موزه هنری والتزو نگاهداری میشود و به ویژه به دلیل تصاویر نفیس آن - صحنه هایی از میمون های لاک پشت سوار، جنگ پرندگان، موش های صحرایی، کوه های ارغوانی ظریف - در مجموع ۱۲۳ تصویر بسیار زیبا و قابل توجه است. هنرمند پشت  خالق نگارش با خط  شیک نستعلیق که داستان را نگارش کرده، توسط موزه هنر والترز (که نسخه خطی را در اختیار دارند) با عنوان شخصی بنام میرزا رحیم نام برده شده است.

خوابی و خیالی و فریبی و دمیست

چند نکته باید پذیرفته و بیاد سپرده شود تا آدمی از دردسر حدیث چون و چرا رهایی یابد.

۱- آدمی باید بپذیرد که نمیداند از کجاآمده، و چرا آمده، و بکجا خواهد رفت.

۲- آدمی در انتخاب خانواده، محل تولد، چگونگی تربیت و جامعه ای که در آن رشد و نمو میکند هیچ دخالتی نداشته و گاها تا آخر عمر هم ندارد.

۳- آدمی در اینکه با چه رنگ و جنسیت و ویژهگیهای جسمی و احتمالا روحی بدنیا آمده هیچ  دخالتی نداشته و اکثرا تا آخر عمر هم ندارند.

با اینحال و با تمام این پیچیدهگیها انتظار این است که خطایی سرنزند و ستمی نرود.

هیچکس گناهکار نیست و هیچ بیگناهی هم وجود ندارد.

هم یكی باشند و هم ششصد هزار

ادامه ااندرز كردن صوفی خادم را در تیمار داشت بهیمه و لاحول گفتن خادم. مشورت کردن خدای تعالی با فرشتگان در ایجاد خلق:

مشورت می رفت در ایجاد خلق

جانشان در بحر قدرت تا به حلق

چون ملایك مانع آن میشدند

بر ملایك خفیه خنبك میزدند

مطلع بر نقش هر كه هست شد

پیش از آن كاین نفس كل، پابست شد

پیشتر ز افلاك، كیوان دیده اند

پیشتر از دانه ها نان دیده اند

بی دماغ و دل، پر از فكرت بدند

بی سپاه و جنگ بر نصرت زدند

آن عیان نسبت به ایشان فكرت است

ور نه خود نسبت به دوران رویت است

فکر چه؟ آنجا همه نور است پاک

بهر توست این لفظ فکر ای فکرناک

فكرت از ماضی و مستقبل بود

چون از این دو رست مشكل حل شود

دیده چون بی كیف هر با كیف را

دیده پیش از كان صحیح و زیف را

پیشتر از خلقت انگورها

خورده می ها و نموده شورها

در تموز گرم می بینند دی

در شعاع شمس می بینند فی

در دل انگور می را دیده اند

در فنای محض شی را دیده اند

روح از انگور، می را دیده است

روح از معدوم، شی را دیده است

آسمان در دور ایشان جرعه نوش

آفتاب از جودشان زربفت پوش

چون از ایشان مجتمع بینی دو یار

هم یكی باشند و هم ششصد هزار

بر مثال موجها اعدادشان

در عدد آورده باشد بادشان

مفترق شد آفتاب جانها 

در درون روزن ابدانها

چون نظر بر قرص داری، خود یكیست

آنكه شد محجوب ابدان در شكیست

تفرقه در روح حیوانی بود

نفس واحد روح انسانی بود

چون كه حق رشّ علیهم نورهُ

مفترق هرگز نگردد نور او

روح انسانی کنفس واحده است

روح حیوانی سفال جامده است

عقل جز از رمز این آگاه نیست

واقف این سِرّ بجز الله نیست

عقل را خود با چنین سودا چکار؟ َ

کرّ مادر زاد را سُرنا چکار؟

یك زمان بگذار ای همره ملال

تا بگویم وصف خالی زآن جمال

در بیان ناید جمال خال او

هر دو عالم چیست؟ عكس خال او

چون كه من از خال خوبش دم زنم

نطق میخواهد كه بشكافد تنم

همچو موری اندر این خرمن خوشم

تا فزون از خویش باری می كشم

كی گذارد آنكه رشك روشنی است

تا بگویم آنچه فرض و گفتنی است.

پیش از تفسیر این قسمت، لازم بیادآوری است که عرفان یک مکتب فکری و اندیشه است. اگر اندیشه بصورت عمل درآید آنوقت قدم در مرحله تصوف میگذارد. بعبارت دیگر تصوف جنبه عملی عرفان است. یعنی تصوف بعرفان جامه عمل میپوشاند و یا یعنی یک عارف که افکار عرفانی دارد ممکن است بافکار عرفانی خودش همیشه عمل نکند ولی اگر وارد مرحله عمل شد و افکار عرفانی خودش را عمل کرد آنوقت باو خواهیم گفت صوفی. برای اینکه بهتر درک کنیم باید گفت هر صوفی حتما عارف هم هست برای اینکه اول باید عارف باشد و یعد هم وارد مرحله عملیش بشود تا بشود باو لقب صوفی داد ولی هر عارفی صوفی نیست زیرا ممکن است که اندیشه های عرفانی داشته باشد ولی وارد مرحله عمل نشده باشد. بعنوان مثال مولانا و یا حافظ هردو صوفی هستند یعنی اینها اندیشه های عرفانی را تحقق بخشیده اند. از صفات یک فرد صوفی یکی اینست که آنچه را که مردم عادی نمی دانند او میداند زیرا او در مراحل عالی قطره ایست که بدریا رسیده یعنی بخداوند وصل شده و بنابراین وقتی خداوند همه چیز را میداند او هم میداند و این دلیل بر این نیست که چیزهائی که میداند با مردم در میان بگذارد ولی برای خودش اینها را میداند برای اینکه تا اشخاص شایستگی دانستن اسرار را نداشته باشند نمیتوانند مطالب را درک کنند و حتی گمراه هم میشوند و باعث میشوند که در جامعه ایجاد فساد هم بکند. بنابراین باید قبل از اینکه اسرار را به یک شخص در میان گذاشت باید شایستگی درک آنها را باو داد. 

آن عِـیــان نســبــت بـایشان فــکـــرتست 

ورنـه خــود نســبــت بدُوران رؤیـتـســـت

کلمه عِیان یعنی تمام چیزهای حسی که دیده میشود و از عین بمعنی چشم است. ایشان اشاره به انسانهای کامل است. دُوران آن کسانی هستند که دور از حقیقت هستند. رؤیتست یعنی دیده میشود و فقط دیدن است. میگوید آنچه را که این انسانهای کامل چشمشان می بیند درست مثل اینست که مغزشان داشته باشد بیاندیشد و فکر بکند ولی در باره آدمهای دیگر یک چیزی را نگاه میکنند, میگویند خوب دیدیم و ازش میگذرند ولی برای آن انسانها کامل اینطور نیست. وقتی به یک چیز ظاهرا بی ارزشی نگاه میکند, این دیدن برایش اندیشه به وجود میاورد. مثلا می اندیشد که این میز از چه چوبی درست شده و اسم درختی که این چوب از آن بوده چیست و چگونه صنعتگری آن را ساخته و درست کرده و آیا اینکه آن نجار کارش را درست انجام داده و یاخیر؟ الا آخر. ولی دیگران که این میز را می بینند برایشان فقط یک رؤیت است و هیچ فکری در مغزشان خطور نمیکند و میگذرند. اصولا عارفان بکوچک ترین ذرات این جهان که نگاه میکنند باندیشه فرو میروند و بیش از آن ذره می بینند. آنها جهانی را در آن ذره می بینند و این از صفات آنهاست که باین مرحله میرسند. اینها محتاج نیستند که مثلا راجع باین چیزها کتابی خوانده باشند و یا اطلاعاتی از جائی دریافت کرده باشند. اینها چیزهای مادی برایشان غیر مادیست.

باغ مالابا ابن سینا

تصاویر منتخب خیره کننده از کتب باغ مالابار، رساله ای حماسی که به خواص دارویی گیاهان  می پردازد. این کتاب که در اصل به زبان پارسی نوشته شده بود، در مدتی نزدیک به ۳۰ سال توسط ابن سینا گردآوری شد و در ۱۲ جلد حدود ۵۰۰ صفحه، با مجموع ۷۹۴ حکاکی روی صفحه مسی بین سال‌های ۱۶۷۸ تا ۱۶۹۳در دوران امپراتوری صفوی منتشر شد و در زمان قاجارها توسط هندریک ون رید (Hendrik van Rheede) ، از ایران به هلند برده شد و گفته می‌شود که او علاقه شخصی زیادی به این مجموعه داشته است. این کار توسط تیمی متشکل از صدها تن شامل پزشکان، اساتید پزشکی و گیاه‌شناسی، گیاه‌شناسان آماتور و شاگردان ابن سینا با تصویرگران و حکاکی ها، همراه با همکاری مردم عادی و حکومت وقت تهیه شده است،

بـی ســپـاه و جــنـگ، بر نصـرت زدند

اندرز كردن صوفی خادم را در تیمار داشت بهیمه و لاحول گفتن خادم.

صوفیی می گشت در دور افق (دور دنیا)

تا شبی در خانگاه شد ُقنق(۱)

یك بهیمه داشت در آخُر ببست 

او به صدر صُفه با یاران نشست (۲)

پس مراقب گشت با یاران خویش 

دفتری باشد حضور یار بیش (۳)

دفتر صوفی سواد حرف نیست 

جز دل اسپید همچون برف نیست 

زادِ دانشمند، آثار قلم (۴)

زاد صوفی چیست؟ انوار قدم 

همچو صیادی سوی اشكار شد 

گام آهو دید و بر آثار شد 

چند گاهش گام آهو در خور است 

بعد از آن خود ناف آهو رهبر است 

چون كه شكر گام كرد و ره بُرید 

لاجرم زآن گام در كامی رسید 

رفتن یك منزلی بر بوی ناف 

بهتر از صد منزل گام و طواف 

سیر زاهد هر مهی تا پیشگاه 

سیر عارف هر دمی تا تخت شاه 

آن دلی كو مطلع مهتابهاست 

بهر عارف فتحت ابوابهاست 

با تو دیوار است و با ایشان در است 

با تو سنگ و با عزیزان گوهر است 

آنچه تو در آینه بینی عیان 

پیر اندر خشت بیند بیش از آن 

پیر ایشانند، كاین عالم نبود 

جان ایشان بود در دریای وجود 

پیش از این تن، عمرها بگذاشتند 

پیشتر از كشت، بر برداشتند 

پیشتر از نقش، جان پذرفته اند 

پیشتر از بحر، دُرّها سفته اند

مشــورت مــیرفــت در ایـجـــادِ خـــق

جــانشــان در بـــحــرِ قدرت تــا بِحـلـق

چــون مـــلایـک مــانـــع آن مــیشــدنـد

 بـر مـلایک خُــفـیـه خُـنـبک مـیـزد ند

 مُطـــلــع بــر نــقش هــر کـه هســت شد

پیش از آن کـیـن نفسِ کلّ پـابســت شـد

 پــیشــتــر ز افـــلاک ، کــیــوان دیــده اند

 پــیشـــتـــر از دانِــه ها نـــان دیده اند

بی دِمــاغ و دل پــُر از فــــکــــرت بُدند

بـی ســپـاه و جــنـگ، بر نصـرت زدند.

مطلبی که در زیر میخوانید تفسیر حکایت دیگری از دفتر دوم مثنوی معنوی است که در سایت« تفسیرمثنوی معنوی مولوی» نوشته شده است و چون تفسیر نسبتا کاملیست بطور کامل( با کمی دستکاری از طرف من) در زیر کپی میشود. امیدوارم نویسنده محترم این تفسیر، این دخل و تصرف را با بزرگواری خویش بر من ببخشایند. ایشان مینویسند:

ادبارگر، ادبار جوست

التماس كردن همراه عیسی از او برای زنده كردن استخوانهای گور!

گشت با عیسی یكی ابله رفیق
استخوانها دید در گور عمیق
گفت ای روح خدا، آن نام سنی (۱)
كه بدان تو مرده زنده میكنی
مر مرا آموز تا احسان كنم
استخوانها را بدان با جان كنم
گفت خامش كن، كه اینكار تونیست (۲)
لایق انفاس و گفتار تو نیست
كان نفس خواهد ز باران پاكتر
وز فرشته در روش چالاكتر
عمرها بایست کادم پاك شد
تا امین مخزن افلاك شد
خود گرفتی این عصا در دست راست
دست را دستان موسی از كجاست
گفت اگر من نیستم اسرار خوان
هم تو برخوان نام را بر استخوان
گفت عیسی، یارب این اسرار چیست؟ (۳)
میل این ابله در این گفتار چیست؟
چون غم خود نیست این بیمار را؟
چون غم جان نیست این مُردار را؟
مرده خود را رها كردست او
مرده بیگانه را جوید رفو
گفت حق، ادبارگر، ادبار جوست (۴)
خار روئیده جزای كشت اوست
آنكه تخم خار كارد در جهان
هان و هان او را مجو در گلستان
گر گلی گیرد بكف خاری شود
ور سوی یاری رود ماری شود
كیمیای زهر مار است آن شقی
برخلاف كیمیای متقی
هین مکن بر قول و فعلش اعتمید
کو ندارد میوه ای مانند بید.

مولانا در این حکایت از دفتر دوم مثنوی به چندین نکته کلیدی اشاره دارد:
۱- از ابله انتظار حرف و عمل پسندیده و سنجیده نمیبایست داشت.
۲- همه کس توانایی دانستن را ندارد.
۳- گندم از گندم بروید جو ز جو، و یا هر کسی هر بذری کاشت همان را برمیچیند.
۴- روزگار هر کس براساس لیاقت و شایستگی او برنامه ریزی شده است و روزی او بر اساس ظرفیتش.

(۱)- نادانی باعیسی میگشت. بگوری رسیدند که توسط حیوانات گشوده شده و در آن استخوانهای صاحب گور دیده میشد. شخص نادان با علم به اینکه عیسی مرده زنده میکند با اصرار تمام از او خواست که نام سنا (نام سنی و یا اسم اعظم) را که با آن استخوانهای مرده را زنده میکند را بدو یاد دهد تا او نیز مردگان را زنده کند و بدین ترتیب احسان کرده باشد. گفت آن نام سنا که بدآن تو مرده زنده میکنا.
سَنی = بلند و رفیع و عالی. نامِ سَنی : همان اسم اعظم است . مردم از گذشته اعتقاد داشتند که نام سنی، یکی از کد های الهیست که هرکس آنرا بیابد، حفظ کند و بخاطر سپارد و در زمان احتیاج بر زبان آورد، صاحب معجزه شده و خواستهایش مستحاب گشته و حتی دارای کرامت میشود. ایرانیان اعتقاد داشتند که بر انگشت جمشید شاه انگشتری بود که بر روی نگین و یا خاتم آن اسم اعظم حک شده بود و بهمین دلیل او قادر به انجام شگفتی بود. در اینباره حکیم عالیقدر ایرانزمین حافظ شیرازی میفرماید:
خاتم جم را بشارت ده بحسن خاتمت
کاسم اعظم کرد از او کوتاه دست اهرمن
(۲)- عیسی به او میگوید که تنها دانستن اسم اعظم و خواندن آن بر مرده کارگشا نیست، بلکه گوینده میبایستی شایسته به اینکار باشد و از طرف خدا مهر تائید خورده باشد و کار هر بز نیست خرمن کفتن! مولانا میفرماید: حفظ الفاظ و بخاطر سپردن چند اسم نمی تواند تأثیری در کون و مکان داشته باشد. اینامر تنها با تهذیب نفس و سفر درراه راست مقدور میگردد و بس. چراکه هیچ راهی نیست الا راستی. چنانچه شخصی به بایزید بسطامی گفت: اسم اعظم کدام است؟ جواب داد: تو اسم اصغر بمن بنمای تا من اسم اعظم بتو بنمایم.
میبدی گوید:
اسم اعظم در غایت خفاست و اطلاع برآن بر صفاست.
(۳)- عیسی بدو گفت: در اینباره خموشی گزین و سخن مگو و اصرار به طلب مکن که اینکار از تو برنمی آید.
شخص نادان گفت: حال که چنین است، پس تو آن نام را بر این مرده بخوان تا زنده شود! وقتی عیسی سماجت او را دید گفت: خداوندا، این دیگر چه رازی است. این نادان غمِ ناآگاهی و نادانی خود را نمیخورد و درباره بیماری باطنی خود اندیشه نمیکند، ولی اصرار دارد که مردگان را زنده کنم!
(۴)- پروردگار زیبا در پاسخ میفرماید: آدمِ حقیر که بر اثر تربیت غلط اعتماد بنفس ندارد و آدمیت نیآموخته است، با واقعیتهای زندگی بیگانه است و بدین سبب همواره بدنبال حماقت رفته و حماقت میپسندد و حماقت میجوید و با حماقت شاد میشود و،هیچوقت کاری نمیکند که او را بسرمنزلِ سعادت برساند، بلکه همواره در صدد است که هرچه بیشتر بسوی بدبختی و اعراض خود از حقیقت پیش برود. یعنی همیشه درپی اِعراض بیشتر از حق است. نتیجه تربیت اشتباه، تولید آدم حقیر است و نتیجه حقارت، انجام کارهای اشتباه و درنتیجه رسیدن به ذلت و تباهی است و البته هر کسی نتیجه اعمال خود را میبیند. و هر کسی هر بذری بکارد همان را درو خواهد کرد، بذر خار، خار ببار آورد نه گل.
سرانجام عیسی به امر حق دعایی میخواند، استخوان ها جان میگیرند. ناگهان شیری سیاه و خشمگین از آن میان میجهد و آن نادان را ازهم میدرد.
برخی میگویند این حکایت از الهی نامه عطار اقتباس شده است . که در آنجا آمده است:
ز عیسی، ابلهی درخواست یکروز
مرا نام مهینِ حق درآموز
مسیحش گفت تو اینرا نشایی
چه خواهی آنچه با آن برنیایی؟
بسی آن مرد سوگندش همی داد
که میباید از این نامم خبر داد
چو نام مهترش آخر درآموخت
دلش چون شمع از آن شادی برافروخت
مگر آن مرد روزی در بیابان
گذر میکرد چون بادی شتابان
میانِ ره گویِ پُر استخوان دید
تفکر کرد، آنجا روی آن دید
که از نامِ مهین جوید نشانی
کند از کهترین وجه امتحانی
بدان نام او خدای خویش درخواست
که تا زنده کند آن استخوان راست
چو گفت آن نام حال آن استخوان زود
بهم پیوست و پیدا کرد جان زود
پدید آمد یکی شیر از میانه
که آتش می زد از خشمش زبانه
بزد یک پنجه و آن مرد را کشت
شکست از پنجۀ او مرد را پشت
چو مُرد آنگه بزاری استخوانش
میان ره رها کرد آنزمانش
همین گو کاستخوان شیر نر بود
شد اکنون ز استخوان مرد پُر زور
چو بشنید این سخن عیسی برآشفت
زبان بگشاد با یاران چنین گفت
که آنچ آن شخص را نبود سزاوار
ز حق خواهد، نباشد چون روادار
ز حق نتوان همه چیز نکو خواست
که چون بر قدر خود نتوان از او خواست.
عطار

نقشه شهر تبریز در امپراتوری صفوی

یکی از ریاضیدانان معروف دوران امپراتوری صفوی در قرن شانزدهم میلادی شخصی بنام ناسوه است که علاوه بر نوشته‌های مهم او در زمینه‌های ریاضی و تاریخ، بیشتر بخاطر مینیاتورهای نفیسش که مناظر و مراکز شهری مختلف ایران قرن شانزدهم را به تصویر می‌کشد، شهرت دارد. این تصاویر را می‌توان در چهار جلد کتب تاریخی او یافت، که اکنون در کتابخانه دانشگاه استانبول است - که به جنگ امپراتور سلیمان صفوی در ۱۵۳۲-۱۵۵۵ می‌پردازد. ناسوه، نابغه همه‌جانبه ایرانی‌الاصل در آثار نفیس خود شهرهایی را که همراه ارتش امپراتوری صفوی از تبریز (تصویر بالا) به سمت بغداد و سپس استانبول و مسیر بازگشت از طریق حلاب و اسکی‌شهیر از آنها عبور کرده است را بتصویر میکشد. ناسوه با نام ناسوه ماتراکچی، معروف است و در واقع، نام او از ابتدا ماتروکچی نبود، بلکه این لقبی است که به او بخاطر اختراع نوعی بازی در چمن‌بازی به نام ماتراک داده شده است (کلمه‌ای که به معنای «آب‌دار» یا «گرز» است، و وسیله اصلی در قلب بازی میباشد). این نام ماندگار شد و بعداً ژانر خاص خود را در هنر مینیاتور صفوی، «سبک ماتراکچی»، توصیف کرد که آثاری را که تمایل او به جزئیات و دقت اجرا را بازتاب می‌داد، شرح میداد. آخرین، تصویری که ناسوه کشیده از شهر استانبول در سال ۱۵۳۶ میباشد. (آخرین تصویر در زیراست)

یادآوری میشود کتابخانه استانبول پر از کتب دانشمندان و حکما و هنرمندان ایرانیست که پس از جنگ جهانی اول بدست ترکها افتاده و ترکها تعداد زیادی از این کتب را به غربیها داده و آنچه که باقیمانده بنام خود زدند. ولی مشگل اصلی ترکها در مالخود کردن این کتب این است که این کتب هم بزبان پارسیست و هم در جایجای این کتب عشق به ایران موج میزند. 

مصلح است و مصلحت را داند او

دزدكی از مارگیری مار برد
ز ابلهی آن را غنیمت می شمرد
وارهید آن مارگیر از زخم مار
مار ُكشت آن دزد خود را زار زار
مارگیرش دید پس بشناختش
گفت از جان مار من پرداختش
در دعا می خواستی جانم از او
كش بیابم مار بستانم از او
شكر حق را كان دعا مردود شد
من زیان پنداشتم آن سود شد
بس دعاها كان زیان است و هلاك
وز كرم می نشنود یزدان پاك
مصلح است و مصلحت را داند او
کان دعا را باز میگرداند او
وان دعا گوینده شاکی میشود
میبرد ظن بَد و، آن بَد بود
می نداند کو بلای خویش خواست
وز کرم حق آن بدو ناورد راست.

این حکایت از دفتر دوم مثنوی مولوی چندین نکته دارد:
۱- مال دزدی مانند ماریست کشنده و موجب عذابی هولناک برای طرار.
۲-آدمی براساس تفکرات خود پیش داوری و قضاوت میکند و نمیداند که خدا چیزهایی را میبیند که او نمیبیند و مطالبی میشنود که او نمیشنود و در بیشتر مواقع آدما حتی پرهیزگارترینشان از خدا شاکی میشوند که چرا خدا بدرخواستشان پاسخ مثبت نمیدهد، دیگر نمیدانند که آنچه خدا بخواهد همیشه بهترین است، هرچند بظاهر خسران باشد.
۳- عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد.

باد بگل بر بَزید گل به گل اندر غژید

زاغ بیابان گزید خود به بیابان سزید

باد بگل بر بَزید گل به گل اندر غژید

 یاسمن لعل پوش سوسن گوهر فروش

بر زنخ پیلگوش نقطه زد و بشکلید

 دی به دریغ اندرون ماه به میغ اندرون

رنگ به تیغ اندرون شاخ زد و آرمید

 سرکش بربست رود باربدی زد سرود

وز می‌ سوری درود سوی بنفشه رسید.

کسایی مروزی

روح را روحیست کو می‌خواندش

همه کسی توانا به یافتن خدا نیست، از ۷ میلیارد انسان شاید تعداد بسیار کمی باشند که توانایی دانستن و فهمیدن مفهوم خدا را داشته باشند. وبهمین دلیل است که عوام دنبال کسانیرا میگیرند که ادعای یافتن خدا را دارند، چراکه ذات بشر که از اصل خویش دور افتاده بدنبال بازجستن وصل به مبدا است. برخی هم هستند که گمان میکنند به بعضی از رازهای هستی پی بردند و اصرار دارند که آنها را به دیگران منتقل کنند درحالیکه اگر بفرض هم به اسراری رسیده باشند چون در راه رسیدن به آن یک مسیری را طی کردند آن راز برای آنها آشکار و قابل لمس و فهم است و برای دیگران یا نامفهوم است و یا در بهترین حالت خنده دار! و آدما تنها با شنیدن اسرار قادر به درک آنها نخواهند بود، همه حرفم اینست که همانطوری که اثر انگشتان آدمها منحصر بفرده، دریافت خدا و شناخت او هم منحصر بفرده و بفرموده مولانا خدا شناسی هم مانند شناسایی پیل در یک اتاق تاریک است، کسی که پیل را ندیده باشد و تنها در یک اتاق تاریک به دیدن پیل برود چون ناتوان از دیدن است پس به هر تکه از بدن پیل که دست بکشد گمان میبرد، پیل را دیده و شناخته است و منظور مولانا از این داستان این است که خدا در مذاهب هم همان پیل شناسی در تاریکی است.


پیل اندر خانه‌ ای تاریک بود
عرضه را آورده بودندش هنود(۱)
از برای دیدنش مردم بسی
اندر آن ظلمت همی‌شد هرکسی
دیدنش با چشم چون ممکن نبود
اندر آن تاریکیش کف می‌بسود
آن یکی را کف بخرطوم اوفتاد
گفت همچون ناودانست این نهاد
آن یکی را دست بر گوشش رسید
آن برو چون بادبیزن شد پدید
آن یکی را کف چو بر پایش بسود
گفت شکل پیل دیدم چون عمود
آن یکی بر پشت او بنهاد دست
گفت خود این پیل چون تختی بدست
همچنین هر یک به جزوی که رسید
فهم آن می‌کرد هرجا می‌شنید
از نظرگه گفتشان شد مختلف
آن یکی دالش لقب داد این الف
در کف هر کس اگر شمعی بدی
اختلاف از گفتشان بیرون شدی
چشم حس همچون کف دستست و بس
نیست کف را بر همه‌ او دسترس
چشم دریا دیگرست و کف دگر
کف بهل وز دیده‌ی دریا نگر
جنبش کفها ز دریا روز و شب
کف همی‌بینی و دریا نه عجب
ما چو کشتیها بهم بر میزنیم(۲)
تیره چشمیم و در آب روشنیم
ای تو در کشتی تن رفته بخواب

دمی را درین کهن برزخ ، هم زمطبخ دریست در دوزخ

هر ورقی دفتریست، معرفت کردگار

باد بهاری وزید، از طرف مرغزار

باز بگردون رسید، ناله هر مرغ‌  زار

سرو شد افراخته، کار چمن ساخته

نعره زنان فاخته، بر سر بید و چنار

گل بچمن در برست، ماه مگر یا خورست

سرو برقص اندرست، بر طرف جویبار

شاخ که با میوه‌هاست، سنگ بپا میخورد

بید مگر فارغست، از ستم نابکار

شیوه نرگس ببین، نزد بنفشه نشین

سوسن رعنا گزین، زرد شقایق ببار 

هر گل و برگی که هست، یاد خدا میکند

بلبل و قمری چه خواند، یاد خداوندگار

 برگ درختان سبز، پیش خداوند هوش

هر ورقی دفتریست، معرفت کردگار

وقت بهارست خیز، تا بتماشا رویم

تکیه بر ایام نیست، تا دگر آید بهار

 بلبل دستان بخوان، مرغ خوش الحان بدان 

طوطی شکرفشان، نقل بمجلس بیار

بر طرف کوه و دشت، روز طوافست و گشت

وقت بهاران گذشت، گفته سعدی بیار.

سعدی کبیر

 

راغب - هوای عشق

هفت شهر خودشناسی عطار

هفت شهر عشق یا هفت وادی عطار درواقع مراحل پرداختن شخص بخودشناسی است که آدمی جهت رسیدن به خدا و معنا باید آنها را طی کند. هفت شهر عشق و یا هفت وادی را حکیم عالیقدر ایران زمین عطار نیشابوری که شرافت زمین از آن اوست، در کتاب زیبای خویش «پرندگان منطق و یا منطق‌ الطیر» اینگونه بیان می‌کند:

 گفت ما را هفت وادی در ره است 

چون گذشتی هفت وادی، درگه است

 هست وادی طلب آغاز کار 

وادی عشق است از آن پس، بیکنار

پس سیم وادی است آن معرفت 

پس چهارم وادی استغناء صفت

هست پنجم وادی توحید پاک 

پس ششم وادی حیرت صعب‌ ناک

هفتمین، وادی فقر است و فنا 

بعد از این روی روش نبود ترا

درکشش افتی، روش گم گرددت

گر بود یکقطره قلزم گرددت.

وادی اول طلب: (خدا را جستجو کردن و او را خواندن، اولین گام نهادن هدف است و هدف میبایست پیدا کردن او باشد. چگونه؟ تنها راه رسیدن به خدا و باز یافتن او، راه راستیست و بس. پرهیز از پلیدیها، از حسد، حرص، دروغ، ظلم، خست، تنبلی، غرور بیجا، نفرت، کینه و و و دوری جستن از پلیدیها تا آنجا که قدرت و توان آدمی اجازه میدهد. چگونه؟ از ضعیفترین نقطه ضعف خود آغازیدن، مثلا اگر غیبت کردن است، از اینجا شروع کردن و بهیچوجه اجازه غیبتگویی به کسی را در حضور خود ندادند، و سپس پرهیز از دروغگویی را پیش گرفتن که مهمترین است و یا سخن براستی گفتن و یا سکوت کردن.)

چون فرو آیی به وادی طلب  

پیشت آید هر زمانی صد تعب

چون نماند هیچ معلومت بدست  

دل بباید پاک کرد از هرچه هست

چون دل تو پاک گردد از صفات  

تافتن گیرد ز حضرت نور ذات

چون شود آن نور بر دل آشکار  

در دل تو یک طلب گردد هزار.

 وادی دوم عشق: (به طبیعت، کوه، دریا، جنگل صحرا، دشت، بیابان، جانداران و آدمیان و بطور کلی با هرآنچه مخلوق خداست با محبت بودن و به آن احترام گذاشتن.  و یا بقول سعدی کبیر: به جهان خرم از آنم که جهان خرم ازوست، عاشقم بر همه عالم که همه عالم ازوست.)  

بعد ازین، وادی عشق آید پدید

غرق آتش شد، کسی کانجا رسید

کس درین وادی بجز آتش مباد 

وانک آتش نیست، عیشش خوش مباد

عاشق آن باشد که چون آتش بود  

گرم‌رو، سوزنده و سرکش بود

گر ترا آن چشم غیبی باز شد

با تو ذرات جهان هم‌راز شد

ور بچشم عقل بگشایی نظر  

عشق را هرگز نبینی پا و سر

مرد کارافتاده باید عشق را

مردم آزاده باید عشق را

حق نباید گفتن الا آشکار

بس بگردید و بگردد روزگار

 دل بدنیا درنبندد هوشیار

 ایکه دستت میرسد کاری بکن

پیش از آن کز تو نیاید هیچکار

 اینکه در شهنامه‌هاآورده‌اند

 رستم و رویینه‌تن اسفندیار

 تا بدانند این خداوندان ملک

 کز بسی خلقست دنیا یادگار

 اینهمه رفتند و مای شوخ چشم

 هیچ نگرفتیم از ایشان اعتبار

 ایکه وقتی نطفه بودی بیخبر

 وقت دیگر طفل بودی شیرخوار

 مدتی بالا گرفتی تا بلوغ

 سرو بالایی شدی سیمین عذار

 همچنین تا مرد نام‌آور شدی

 فارس میدان و صید و کارزار

 آنچه دیدی برقرار خود نماند

 وینچه بینی هم نماند برقرار

 دیر و زود اینشکل و شخص نازنین

 خاک خواهد بودن و خاکش غبار

 گل بخواهد چید بیشک باغبان

 ور نچیند خود فرو ریزد ز بار

پوتین چه میبیند؟

ازکور وکر، چه خواهی جز حاشا

فریاد از این جهان و از این دنیا

وین رسم ناستوده ی نازببا

برباد رفته قاعدهٔ موسی

و از یاد رفته توصیهٔ عیسی

توراهٔ گشته توریهٔ بدعت

انجیل گشته واسطهٔ دعوا

خُلق محمدی شده مستنکر

دستور ایزدی شده مستثنی

هامون به خود نبیند جزکوشش

دریا به خود نبیند جز غوغا

گرد قتال خیزد از این هامون

طوفان مرگ خیزد از این دریا

بر ماهتاب‌، تیر زند کتان

بر آفتاب‌، تیغ کشد حربا

خون می‌چکد زکلک سیاسیون

جان می‌طپد ز رای ذوی‌الارا

جور و فساد سرزده درگیتی

صلح و سدادگم شده از دنیا

قومی پلنگ خوی ز هرگوشه

درهم فتاده‌اند پلنگ‌آسا

گرگان آدمی رخ و آدم‌خوار

دیوان آهنین دل و آهن‌خا

آن خون این مکد ز ره پلتیک

این جان آن کند به ره یاسا

ملک خدای گشته دو صدپاره

هر ملک را گروهی گنج‌آرا

وآنکه به خیره بر زبر هرگنج

میران نشسته‌اند چو اژدرها

هریک بدل گرفته بسی امید

هریک بسر نهفته بسی سودا

هر ساعتی به آرزوی این قوم

صد جوی خون روان شد ازصحرا

اوکام دل نیافته وز هر سوی

بینی نشسته با دل خون پالا

چندین هزار مادر بی‌فرزند

چندین هزار بچهٔ بی‌بابا

ای خود بر نهاده پی پرخاش

وی تیغ برکشیده پی هیجا

این خون پاک ملت یزدان است

چندین چنین چه‌پزی بی‌پروا

این باغ ایزد است و درختانش

با دست حق دمیده چنین زیبا

ای خیره باغ را چه زنی آتش

وی خر درخت را چه‌خوری بی‌جا

مشکن درخت یزدان را مشکن

منما تهی گلستان را، منما

هان ای حکیم چندکنی لابه

هان ای ادیب چند کنی غوغا

لابه به پیش کور نیارد مرد

غوغا به پیش کر نکند دانا

مردم کرند نیمی و نیمی کور

ازکور وکر، چه خواهی جز حاشا

آنکو شنید، باد بر او نفرین

گر خود شنید وکارنبستآن را

وانکو بدید، باد بر او توبیخ

گر زانکه دید و بار نبست آنجا.

محمد تقی بهار ملک الشعرای بهار

در صفت چنگ دف نی بربط از عطّار

ایران نه تنها بعنوان سرزمین مادر موسیقی، و فرهنگ هزاران ساله موسیقی از هزاران سال پیش از فارابی و خیام که الفبا و یا نت موسیقی را نوشتند تا امروز و هزاران سال پس از امروز، و نه تنها بعنوان تنها کشوری در دنیا که دستگاههای موسیقی ویژهای را داراست، بلکه بعنوان روح موسیقی نیز از طرف آگاهان به ثبت رسیده است. بدین معنا که موسیقی در تک تک سلولهای ایرانی جایگیر شده و ازآن بالاتر با ژن او درآمیخته است. به گوشه کوچکی از سخنان حکیم عالیقدر ایران عطار در رابطه با توصیف برخی از آلات مادر، موسیقی نگاه میکنیم.