‏نمایش پست‌ها با برچسب دفتر اول. نمایش همه پست‌ها
‏نمایش پست‌ها با برچسب دفتر اول. نمایش همه پست‌ها

۱۶.۹.۹۲

فاش بگفتم این سخن: شمس من و خدای من


بهترین معرف هر گوینده سخن اوست كه اگر چون مشك مشام جان را معطر كند، نیاز به گفتن عطار ندارد:

یوسف كنعانیم، روی چو ماهم گواست
هیچكس از آفتاب خط و گواهی نخواست
ای گل و گلزارها، كیست گواه شما؟
رنگ كه در چشمهاست، بوی كه در مغزهاست
دیوان شمس

آفتاب جمال محمد بلخی ملقب به خداوندگار و یا مولانا نیز اكنون چندین هزار ماه است كه در آسمان ذوق و معرفت ایرانزمین طلوع كرده و همچنان در وسط آسمان عالم جان بر تخت نیمروز نشسته و از مدح و ستایش جهانیان بی نیاز است.

چه نیاز كه گویند در ۱۵ مهر ۵۸۶ ( وفات ۴ دی ۶۵۲ هجری شمسی) در بلخ به دنیا آمد؟ آن كس كه نه صدف گردون را بر گوهر یكتای خویش تنگ دیده و از مضیق جهات بیرون پریده است , در بلخ و بخارا كی گنجد؟

این جهان وان جهان مرا مطلب
كاین دو گم شد در آن جهان كه منم.
دیوان شمس

و آن كس كه در بغداد ازل كوس اناالحق زده و پیش از این انگورها مِیخورده و باده در جوشش گدای جوش اوست دستخوش سال و ماه كی باشد؟

پیش از آن كاندر جهان جام می و انگور بود
از شراب لایزالی جان ما مخمور بود
ما به بغداد ازل كوس اناالحق میزدیم
پیش از آن كاین گیرودار و قصه منصور بود
دیوان شمس


و آن عاشق سرمست كه زندان زمان را در شكسته و در شب معراج عشق و شب های چله گیسوی دوست با قافله سالار خویش، دیدار كرده است بازیچه روز و شب كی گردد؟

تا ز روز و شب برون جستم چنان
كه ز اسپر بگذرد نوك سنان
كه از آن سو جمله ملت یكی است
صد هزاران سال و یك ساعت یكی است
هست ازل را و ابد را اتحاد
عقل را ره نیست سوی انتقاد
مثنوی

آن شب كه خسرو برگذشت از چاروپنج و هفت و هشت
بر هشتمینش من بدم، من عاشق دیرینه ام
دیوان شمس

و چه حاجت كه گویند پدرش بهاء الدین، ملقب به پادشاه دانشمندان، از عالمان بزرگ ایران بوده است؟ آنكس كه خود را طفل عشق می خواند و عم و خال و آدم و حوا نمیشناسد و همه نسبتها و پیوندهای خاكی را لهو و بازیچه میداند فرزند بهاءالدین چون باشد؟
كسی كه عاشق روی پری رخی باشد
نه زاده است ز آدم، نه مادرش حواست

خویش من آن است كه از عشق زاد
خوشتر از این خویش و تباریم نیست.

نهادم پای در عشقی كه بر عشاق سر باشم
منم فرزند عشق جان، ولی پیش از پدر باشم.
دیوان شمس

با اینهمه، چون در جهان صورت و عالم كثرتیم، بناچار باید ظهور محمد بلخی را كه گفت:
چرخ در گردش اسیر هوش ماست
باده در جوشش گدای جوش ماست
باده از ما مست شد، نی ما از او
قالب از ما هست شد نی ما از او
مثنوی

در قالب زمان و مكان و آیینه آب و گل كه آفریده جان اوست مشاهده كنیم. هرچند تاریخ زندگی محمد بلخی مقب به خداوندگار با افسانه ها و روایات اغراق آمیز درآمیخته، ترسیم خطوط اصلی چهره او چندان دشوار نیست. بهاء الدین ولد، فرزند ارشد مولانا، و سپهسالار و افلاكی، از مریدان او، به تفصیل درباره جزئیات حیات مادی و معنوی خداوندگار معرفت و خرد مطالب بسیار نوشته اند، كه از وجوه مشترك آنها و مقایسه آن با آثار خود مولانا میتوان به تاریخ واقعی زندگی جلالالدین تا آن حد كه برای شناخت شخصیت عرفانی او لازم است نزدیك شد. شیخ بهاءالدین ولد، پدر مولانا، در بلخ مسند ارشاد و هدایت داشت. و چون بر طریق عارفان بود، علمای ظاهر بین و اهل جدال و قیل و قال هوای بلخ را بر آن بزرگ زمان غبار آلود ساختند. و بهاءالدین در سال ۶۱۶ با تمامی اهل بیت از بلخ بیرون آمد. و در آن زمان جلالالدین دوازده سال داشت. بهاءالدین، به سنت عارفان، به هر شهر كه میرسید، از بزرگان آن دیار جویا میشد و به خدمت ایشان میشتافت. معروف است كه در نیشابور به دیدار شیخ عطار رفت و شیخ كه نشان بزرگی در جبین كودك خردسال بهاءالدین مشاهده كرد، نسخه ای از مثنوی اسرارنامه خود را به جلالالدین هدیه كرد و پدر را گفت : «زود باشد كه این پسر تو آتش در خرمن سوختگان عالم زند.» و مولانا سالها بعد در مثنوی خود بدین نكته اشاره كرد:
سوختم من! سوخته خواهد كسی
تا زمن آتش زند اندر خسی؟

در سال ۶۴۲ رویدادی شگرف بنیاد هستی مولانا را زیر و زبر ساخت و :
برقی از خیمه لیلی بدرخشید سحر،
وه كه با خرمن مجنون دل افكار چه كرد!
حافظ


مولانا بر مسند تعلیم و ارشاد، كه ناگاه خورشیدی از تبریز به یغمای دل و جان مولانا تاختن آورد تبریزی شهر آشوب كه:
نرگس مستش هزاران دشنه داشت
لعل سیرابش جهانی تشنه داشت
عطار

فتنه صد چنگیز در سر، آتش هزار مغان در دل و جلوه صد هزار بهار در دیدار:
از خانه برون رفتم، مستیم به پیش آمد
در هر نظرش مضمر صد گلشن و كاشانه
دیوان شمس


نامش نزد خلق شمسالدین ملك داد تبریزی بود و او را «شیخ پران» و «شمس پرنده» میخواندند، از اینكه پیوسته از شهری به شهری میرفت و چون خضر، گمشدگان بیابان حیرت را دست میگرفت و نزدیك آبادی میرساند و خود ناپدید میشد. او را با عوام كاری نبود، بلكه بحق انگشت بر مرشدان كامل مینهاد و به ارشاد ایشان همت میگماشت:
آنها كه بگفتند كه ما كامل و فردیم
سرگشته و سودایی و رسوای جهان كرد،
دیوان شمس

گویا سحرگاهی از غیب او را گفتند:
«آن بنده نازنین ما [مولانا]
میان قوم ناهموار گرفتار است.
دریغ است كه او را به زیان برند.»
مقالات شمس

و نیز در نهان او را بشارت دادند كه این بنده نازنین یكی از همان اولیای پنهان در پرده عزت است كه به اشتیاق دیدار آنها سر به كوه و بیابان نهادهای. شمس با شوقی تمام در آن سال فرخنده، كه بحقیقت تولد معنوی خداوندگار بود، بر مولانا فرود آمد و :
پیش او بر رست خوبی بی نقاب،
آنچنان كز شرق روید آفتاب.
مثنوی
و تمام ذرات وجود مولانا مست و حیران در هوای آن آفتاب به رقص آمد و گفت:

آمد بهار جانها، ای شاختر به رقص آ !
چون یوسف اندر آمد، مصر و شكر به رقص آ !
دیوان شمس

اگر نقاشان چیره دست مجموعه تمثیلات خیال انگیز مولانا را از دیدار این تبریزی غارتگر به عالم صورت در آورند، نگارخانهای پدید آید كه رشك نگارستان چین و نزهتگاه دیده جان خواهد بود. و زیبد كه بر آستان آن بنویسند:
ای بستگان تن، به تماشای جان روید
زیرا رسول گفت: تماشا مبارك است.
دیوان شمس

بدانگونه كه رامبراند نزدیك به صد تصویر در اطوار و احوال گوناگون از خشم و خنده و رنج و راحت و پیری و جوانی از چهره خود كشید، و هر بار از روزنه تازهای بر خود نگاه كرد، مولانا بیش از هزار چهره از شمس بركشید و در پیش چشم ناظران نهاد و در هر تصویر وجه دیگری از جاذبه روحانی این نادره دوران و آشنای غریبان را كه بحق دعوی « من رانی» داشت باز نموده، تا هر كه روی او بیند روی معبود عالم را دیده باشد، كه گفتهاند: مؤمن آیینه مؤمن است،

آن یكی را روی او شد سوی دوست
وان دگر را روی او خود روی اوست
مثنوی


از این رو شمس در آثار مولانا گاه اشاره به آفتاب مطلق هستی است و گاه جلوه خاص او در شمس تبریزی است و نیز اغلب اشاره به مقام انسان كامل و مثال كلی انسان است كه باطن مولانا و حقیقت ذات همه آدمیان است و همان روح و نفس خداوندگار است كه حق در آدم دمید و فلك و ملك را به سجود آورد.
هنگامی كه مولانا از شمس سخن میگوید، همه این معانی با هم میآمیزد، چنان كه معلوم نیست روی سخن با كیست و مخاطب او خداست، شمس است، عشق است، باطن مولانا و یا انسان مطلق است. تصویرهای مولانا از شمس همه كاینات را در بر میگیرد: پیامبران و اولیای پیشین از آدم و نوح و خلیل و منصور و ادهم و بایزید، و مظاهر طبیعت از خورشید و زهره و ماه و كوه و دریا و آسمان و گل و سرو و بوستان، و گوناگونی پرندگان و حیوانات جنگل چون طوطی و طاووس و شیر و آهو، و اسباب عیش و طرب چون مطرب و ساقی و شمع و شاهد و مشك و عنبر و عود، و نامهای افسانهای چون سیمرغ و كوه قاف و ققنوس ایرانی ، و مظاهر عالم دیگر از صوراسرافیل و رستاخیز تا بهشت و كوثر و پری و صدها نام دیگر همه رمزی است از معشوق و خدای مولانا كه شمس واسطه در چهره دیدار او بوده است:
این نیمه شبان كیست چو مهتاب رسیده؟
پیغمبر عشق است به یاران رسیده
آورده یكی مشعله، آتش زده در خواب
از حضرت شاهنشه بیخواب رسیده.

تو آسمان منی، من زمین به حیرانی
كه دم بدم ز دل من چه چیز رویانی.

اینك آن جویی كه چرخ سبز را گردان كند!
اینك آن رویی كه ماه و زهره را حیران كند!
اینك آن نوحی كه لوح معرفت كشتی اوست
هركه در كشتیش ناید غرقه توفان كند!

ساقیا، آن لطف كوكان روز همچون آفتاب
نور رقصانگیز را بر ذرهها میریختی؟

گر سر برون كردی مهش روزی ز قرص آفتاب
ذره به ذره در هوا لیلی و مجنون آمدی.

مطرب مهتاب رو آنچه شنیدی بگو
ما همگی محرمیم، آنچه كه دیدی بگو
ای گل بستان ما، ای طربستان ما
در حرم جان ما در چه رسیدی؟ بگو.

بر چرخ، سحرگاه، یكی ماه عیان شد
از چرخ فرود آمد و در من نگران شد
چون باز كه برباید مرغی به گه صید
بربود مرا آن مه و بر چرخ دوان شد
در خود چه نظر كردم، خود را بندیدم
زیرا كه در آن مه تنم از لطف چوجان شد
نُه چرخ فلك جمله در آن ماه فرو رفت
كشتی وجودم همه در بحر نهان شد
آن بحر بزد موج و خرد باز برآمد
آوازه در افكند: چنین گشت و چنان شد!

آن دلبر عیار جگر خواره ما كو؟
آن خسرو شیرین شكر پاره ما كو؟
موسی كه در این خشك بیابان به عصایی
صد چشمه برون آرد از این خاره ما كو؟


ای برده اختیارم، تو اختیار مایی
من شاخ زعفرانم؛ تو لاله زار مایی.

این كیست این؟ این كیست این؟ این یوسف ثانی است این؟
خضر است و الیاس این مگر، یا آب حیوانی است این؟
گلهای سرخ و زرد بین، آشوب بَردابَرد بین،
در قعر دریا گرد بین، موسيِّ عمرانی است این.

مثال لذت مستی، میان چشم نشستی
طریق فهم ببستی، چه آفتی! چه بلایی!

آینهای، رنگ تو عكس كسی است
تو ز همه رنگ جدا بودهای.

چو طوطیان خبر قند دوست آوردند
ز دشت و كوه برویید صد هزار نبات.

این كیست چنین مست ز خمار رسیده؟
یا یار بود یا ز بر یار رسیده.
یا شاهد جان باشد، روبند گشاده
یا یوسف مصر است ز بازار رسیده
یا زهره و ماه است در آمیخته با هم
یا سرو روان است زگلزار رسیده
یا برق كله گوشه خاقان شكاری است
اندر طلب آهوی تاتار رسیده.

ای رستخیز ناگهان، ای رحمت نامنتها
ای آتشی افروخته در بیشه اندیشهها ...

ای خواجه، نمیبینی این روز قیامت را،
این یوسف خوبی را، این خوش قد و قامت را؟


آن مطرب خوش نغمه شیرین سخن آمد،
جانها همه مستند كه آن جان به تن آمد.

ای نوبهار حسن، بیا كاین بهار خوش،
برباغ و راغ و سبزه و صحرا مبارك است.

دل من گرد جهان گشت و نیابید مثالش:
به كه ماند، به كه ماند، به كه ماند، به كه ماند؟
دیوان شمس
قصه پردازان نیز از این دیدار حكایتها كردهاند:
از جمله گویند: روزی مولانا با مریدان در کنار حوض مدرسه نشسته بود- كتابها در پیش و قیل و قال و بحث و جدال در میان. درویشی بگذشت و گفت: مولانا، این كتابها چیست؟ گفت: علم قال است. درویش به یك دم آن همه را در آب افكند و فریاد و فغان از مراد و مریدان برخاست كه: این همه كتاب نفیس را در آب چون افكندی! درویش به دمی دیگر كتابها را از آب برگرفت و خشك در پیش روی ایشان نهاد، گفتند: این چیست؟ گفت: این علم حال است. مولانا نعرهای بزد و در دامن درویش آویخت و او شمسالدین ملك داد تبریزی بود.

و یا حكایت كنند كه: روزی جلالالدین با جمع مریدان، سوار بر اسب، از بازار میگذشت. درویشی ندا كرد كه : مولانا، مرا سؤالی است. گفت: بازگوی تا به جواب آن، همه بهرهگیرند. گفت: محمد برتر بود یا با یزید؟ مولانا گفت: این چه جای سؤال است؟ كه با یزید از امت محمد بود و مقام سلطانی از تاج پیروی احمد داشت. درویش گفت: چون است كه محمد با حق گفت «ما عرفناك حق معرفتك» (تو را چنانكه شایسته مقام توست نشناختم؟) و با یزید گفت:
نیست اندر جبه ام الا خدا؛ ( من خودم خدام )
چند جویی در زمین و در سما؟
مثنوی
چرا محمد که پیغمبر است میگوید : که خدا را نشناخته است ولی بایزد که بنده ی بیش نیست خدا را آنچنان نزدیک و آشنا به خود میبیند که از پیراهن به تنش نزدیکتر است ؟

مولانا فرو ماند و گفت: درویش، تو خود برگوی. گفت: اختلاف در ظرفیت است كه محمد را گنجایش بیكران بود: هرچه از شراب معرفت در جام او میریختند همچنان خمار بود و جامی دیگر طلب میكرد! اما بایزید به جامی مست شد و نعره برآورد: شگفتا كه مرا چه مقام و منزلتی است ! سبحانی ما اعظم شأنی!
و باز در روایت دیگر آمده است: مولانا با جمعی از مریدان، سوار بر اسب، از مدرسه به خانه میرفت. شمس بر وی درآمد و گفت: مولانا، منظور از علم چیست؟ گفت: روش سنت و آداب شریعت. گفت: اینها همه از روی ظاهر است. مولانا گفت: ورای این چیست؟ شمس گفت: علم آن است كه به معلومی رسی.

و از دیوان سنایی این بیت برخواند:
علم كز تو، تو را بنستاند
جهل از آن علم به بود بسیار.

مولانا به پای آن بزرگ افتاد و از تدریس و افاده باز ماند. و این داستان های سخیف را گفتند تا شان بزرگان ایران را تا حد خود پایین کشند.
این قصه ها بهره عوام از باده خاصان است و هر چند جامی گفته است:

پیش ارباب خرد شرح مكن مشكل عشق؛
سخن خاص مگو، محفل عام است اینجا

توصیه مولانا این است كه:
اگر از عام بترسی كه سخن فاش كنی،
سخن خاص، نهان در سخن عام بگو.

و شأن قصه همین است كه صورت آن دام عامیان است و معنای آن دانه گره گشا و آن دانه این است كه شمس نگاهی بر كتاب دل مولانا كرد: بزرگان علم و حكمت دید، صدر بر صدر نشسته، متین و استوار و خاموش و با وقار، و آنجا از جوش و خروش و فریاد و غوغا نشان ندید. پس بناگاه همچون یوسف برآن جمع درآمد:
و چون او را دیدند، شگفت و عظیم یافتند
و از حیرت دستهای خود بریدند و گفتند:
حاش كه این بشر نیست،
فرشتهای جمیل و با كرامت است!
یوسف، ۳۱
و به دست افشانی برخاستند و آواز برآوردند كه:
میرسد یوسف مصری، همه اقرار دهید.
میخرامد چو یكی تنگ شكر، بار دهید.
دیوان شمس

به تعبیر افسانه، مولانا آتش عشق در آن کتاب افکند و آن را چون شعله سراپا به رقص آورد ، چنانکه نه تنها اعراب و نشانهای حرکت به جنبش آمدند ، بلکه نشان جزم و سکون نیز به پایکوبی برخاست :
گر شمس تبریزی کند بر مصحف دل یک نظر
اعراب آن رقصان شده ، هم جزم آن پا کوفته

و به روایت افسانۀ دیگر، شمس آن كتابها را در آب افكند، و آن آب حیات بود كه همه ذانش مولانا را زنده كرد و دفتر دل را -كه بدون عشق هیچ معنی نداشت- به شراب محبت معنی بخشید، كه

این خرقه كه من دارم در رهن شراب اولی
این دفتر بی معنی غرق می ناب اولی
حافظ
باری این دیدار كیمیا آثار بود كه مولانا را از مرگ به زندگی، از غم به شادی، از خار به گل، از عقل به عشق، از علم به معلوم، و از عرض به جوهر و از شب به روز و از خزان به بهار جاودان آورد:

مرده بدم، زنده شدم؛ گریه بدم، خنده شدم
دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم.

خویش را چون خار دیدم سوی گل بگریختم
خویش را چون زهر دیدم در شكر آویختم
این بوالعجب كاندر خزان شد آفتاب اندر حمل
خونم به جوش آمد، كند در جوی تن رقص الجمل
این موج بحر خون نگر، صحرا پر از مجنون نگر
وین عشرت بیچون نگر، ایمن ز شمشیر اجل.

یك حمله مردانه مستانه بكردیم
تا علم بدادیم و به معلوم رسیدیم.

غم مرد و گریه رفت و بقای من و تو باد
هرجا كه گریهای است كنون خنده میشود.

صبحدمی همچو صبح پرده ظلمت درید
نیمشبی ناگهان صبح قیامت دمید.
دیوان شمس
و محققانی !! ( صاحبان کارخانه احمق سازی ) كه گفتند سرّ دیدار مولانا و شمس بر ما پوشیده است و نمیدانیم شمس چه سحر و افسونی در گوش مولانا خواند كه آن مسندنشین سجاده تقوا را بازیچه كودكان كوی گردانید!! (کسانی که عشق را باور ندارند , از این افسانه ها زیاد میسرایند ) راست گفتند، كه :

محرم این هوش جز بیهوش نیست
مر زبان را مشتری جز گوش نیست.
مثنوی

آخر قصه این دیدار، كه در سراسر دیوان شمس و مثنوی و هزاران جمله فیه مافیه به زبان فصیح بیان شده است، چگونه مجهول تواند بود؟
به سر مناره اشتر رود و فغان برآرد
كه: نهان شدم من اینجا، بكنید آشكارم!
دیوان شمس

شمس سحر بیان و جادوی سخن داشت، اما سحر و افسونی در گوش مولانا نخواند:
گفتم: جادوگری! سست بخندید و گفت:
سحر اثر كی كند؟ ذكر خدا میرود!
دیوان شمس
بلكه شمس در دانشگاه معرفت استاد كرسی شهود و معلوم درس نظر بود:

در آید سنگ در گریه، درآید چرخ در کدیه
ز عرش آید دو صد هدیه، چو او درس نظر گوید.
دیوان شمس
و به یك نظر آرزوی مولانا را كه گفت:
گوشم شنید قصه ایمان و مست شده؛
كو قسم چشم؟ صورت ایمانم آرزوست،


برآورده ساخت و روزی در كنار پنجره سماع كه به گلستان دل باز میشد جمال شاهد یكتای عالم را بینقاب به مولانا نشان داد و گفت:
گر صد هزار شخص تو را ره زند كه نیست
از ره مشو به عشوه، كه آن است آن یكی.
دیوان شمس

این دیدار سرمایه همه پیامبران و اولیا و هنرمندان جهان است: حقیقت دین دیدار خداست و جوهر عرفان دیدار معروف است و جان هنر دیدار جمال مطلق، این است تمامی آن سخن كه آن را تمامی نیست و :
شرح این گرمن بگویم بر دوام
صد قیامت بگذرد وان ناتمام.

زانكه تاریخ قیامت را حد است
حد كجا آنجا كه عشق بی حد است؟
مثنوی

شاعرانی كه به دولت این دیدار رسیدهاند كلامشان از گفتار دیگر شاعران كه در مقام گوش توقف كرده و به تقلید از شراب و شمع و شاهد حكایت میكنند ممتاز است و نشان راستی و شكوه دیدار در سیمای سخن ایشان هویداست:
اگر تو یار منی، پس بگو كه دوش چه بود
میان این دل و آن یار می فروش چه بود
وگر به چشم بدیدی جمال حضرت یار
مرا بگو كه در آن حلقه های گوش چه بود.
دیوان شمس

نمیدانم چه محفل بود شب جایی كه من بودم
به هر سو رقص بِسمِل بود شب جایی كه من بودم
پری پیكر نگاری، سرو قدی، لاله رخساری
سراپا آفت دل بود، شب جایی كه من بودم
خدا خود میر مجلس بود اندر لامكان خسرو
محمد شمع محفل بود، شب جایی كه من بودم.
امیر خسرو

منم، یارب، در این دولت كه روی یار میبینم
فراز سرو سیمینش گلی پر بار میبینم
كدام آلاله را بویم كه مغزم عنبر آگین شد
چه ریحان رسته بندم چون جهان گلزار میبینم.
سعدی
بیخود از شعشه پرتو ذاتم كردند
باده از جام تجلی صفاتم دادند.
حافظ

این دیدار آدمی را عاشق و دیوانه میكند و دكان عقل شیطانی را میبندد:

ای عاشقان، ای عاشقان آن كس كه بیند روی او
شوریده گردد عقل او، آشفته گردد خوی او.
دیوان شمس

معشوق را جویان شود، دكان او ویران شود
بر روی و سر پویان شود، چون آب اندر جوی او.
دیوان شمس

عشق سوزان مولانا به شمس، كه قصه عاشقان جهان را منسوخ كرد، محصول همین دیدار حق بود،( ای بابا ) الا آنكه چون آفتاب جمال الهی از آینه روی شمس بر مولانا تافت، در آغاز مولانا روی در شمس آورد، كه عشق به هر موجود مشاهده جلوهای از حق در آن موجود است و معشوق حقیقی در همه حال خداست .و اگر مولانا گفت:

فاش بگفتم این سخن: شمس من و خدای من!
دیوان شمس
بحقیقت كفر نیست، كه تعبیری از همان معنی اناالحق است، چنانكه در مثنوی روشنتر بیان كرده است:

شمس تبریزی، كه نور مطلق است
آفتاب است و ز انوار حق است.

بیان عشق و شوریدگی مولانا پس از طلوع شمس در این مختصر نمیگنجد، مولانا خود، پس از چندین هزار بیت، در بیان عشق گفت:
هرچه گویم عشق را شرح و بیان
چون به عشق آیم، خجل گردم از آن.
مثنوی


اما بازتاب این واقعه شگرف از مرتبه بیان دور نیست. اگر حكایت شیح صنعان و عشق او به دختر ترسای زرتشتی صفت و زنّار بستن و خرقه رهن خانه خمار نهادن، چنانكه عطار در منطقالطیر روایت كرده است، خیال و افسانه باشد، قصه مولانا و عاشق شدن او بر درویشی بی نام و نشان و رها كردن مقام و مسند پیشوایی و تبدیل مجلس قیل و قال به محفل وجد و سماع عین حقیقت است. مریدان مولانا نیز با مولانا چنان كردند كه مریدان شیخ صنعان با او: نصیحت، ملامت، تشنیع، رد و انكار و سرانجام توطئه و آزار:

آن یكی گفتا كه : ای شیخ كبار
خیز و این وسواس را غسلی برآر!
گفت با او: «هر شب از خون جگر
كردهام صد بار غسل، ای بی خبر
آن دگر گفتا: «پشیمانیت نیست؟
یك نفس درد مسلمانیت نیست؟
گفت: «كس نبود پشیمان بیش از این
كه چرا عاشق نگشتم پیش از این
آن دگر گفتش كه: «ای دانای راز
خیز و خود را جمع گردان در نماز
گفت: «گو محراب روی آن نگار
تا نباشد جز نمازم هیچ كار؟
منطقالطیر
مولانا این ملامتها را به جان میخرید و آن را نقل باده عشق میشمرد و با مرده دلان جنگی نداشت:

ننگ عالم شدن از بهر تو ننگی نبود
با دل مرده دلان حاجت جنگی نبود
دیوان شمس

با این همه، فتنه و آشوب مریدان و عالمان صورت پرست بالا گرفت و شمس پس از چند ماه به دمشق پناه برد و فریاد مولانا برخاست كه:
بروید، ای رفیقان، بكشید یار ما را
به من آورید یك دم صنم گریز پا را
به ترانه های شیرین، به بهانه های رنگین
بكشید سوی خانه مه خوب خوش لقا را
وگر او به وعده گوید كه «دم دگر بیایم»
همه وعده مكر باشد، بفریبد او شما را.
دیوان شمس
پس بهاءالدین را با عده ای از مریدان و نامه ها و غزلیات جانگداز در شرح مراتب اشتیاق خویش به دمشق فرستاد و شمس، كه دریای مهر بود، عذر یاران پذیرفت و بار دیگر راهی شد، و مولانا به استقبال آمد و گفت:
بار دگر آن مست به بازار در آمد
وان ساقی مخمور به خمار در آمد
یك حمله دیگر همه دامن بگشاییم
كز بهر نثار آن شه دربار درآمد.
دیوان شمس

دوران دومین مصاحبت مولانا با شمس حدود شانزده ماه بود كه طی آن شمس آنچه از گوهرهای آسمانی در گنجینه خاطر داشت بر مولانا و یارانش نثار كرد. مقالات شمس، كه از عمیقترین اثار عرفانی به نثر پارسی است، گردآوری پریشانی از كلام اوست كه چون الماس درخشان، برنده، سخت و بدیع و گرانبهاست. كمال سادگی و ایجاز و كمال قوت و تأثیر كه در كلام شمس به هم پیوسته و سخن او را از جمله مشایخ پیشین ممتاز ساخته یادآور ستایشی است كه ویلیام هزلیت (۱۸۳۵-۱۷۷۸)، ادیب و منقد انگلیسی، از سادگی کلام او كرده است:
جان هنر
و شكوه بیان
و آفتاب تابان ادبیات
سادگی است.

اما تعبیر بدیع و شگفت مولانا از كلام ساده و حیاتبخش هم گویاترین تعریف و هم زیباترین نمونه و سرمشق چنین سخن است و شاید جامه ای است كه مولانا برقامت كلام شمس دوخته:
چراغ افروخته چراغ نا افروخته را بوسه داد و رفت
او به مقصود رسید .

فیه مافیه

سرّ تأثیر كلام شمس افروختگی جان اوست كه، به اقتضای سنخیت معلول با علت، در كلام او نیز راه یافته است. این شعله در سراسر دیوان شمس، مثنوی و فیه مافیه- سه اثر جاویدان مولانا – روشن است و هر لحظه یاد شمس را زنده میكند، نكته دیگری كه در تعریف مولانا نهفته این است كه چراغ افروخته تنها چراغ نا افروخته را روشن میكند كه همه شرایط چراغ روشن در او جمع است و جز به یك بوسه از چراغ افروخته نیاز ندارد:
گر ز مسیح پرسدت «مرده چگونه زنده كرد»،
بوسه بده به پیش او جان مرا كه «همچنین!»
دیوان شمس

باری شمس چراغ مولانا را بوسه داد و برفت. و هرچند تذكره نویسان غیبت دوم او را نیز چون غیبت اول معلول آزار مریدان و ملال خاطر شمس دانسته اند، اما حقیقت این است كه چون مولانا سراپا افروخته شد و گفت:
آتشم من، گر تو را شك است و ظن،
امتحان كن، دست را بر من بزن
مثنوی
( گفته اند که پسران و برادران مولانا از ترس آبرو ریزی شمس را میکشند و او را در محلی نامعلوم خاک میکنند )
دیگر رسالت شمس به پایان رسیده بود و میبایست به دنبال سرگشتگان در گرد بیابان ناپدید شود. و آن ملالتها بهانه هاست. بیقراری مولانا در هجران شمس تكرار بیقراری شمس در جستجوی مولاناست. شمس یاری میجست تا گستاخ و دلیر تمامی هستی خویش در او بنماید:
كسی میخواستم از جنس خود كه او را قبله سازم و روی بدو آرم،
كه از خود ملول شده بودم؛
تا تو چه فهم كنی از این سخن كه میگویم از خود ملول شده بودم.
اكنون چون قبله ساختم آنچه من میگویم فهم كند، دریابد.
مقالات شمس
همچنین هجران شمس برای مولانا فرقت یاری بود كه مولانا در کنار او سراپا میشكفت:

آن درختی كو شود با یار جفت
از هوای خوش زسر تا پا شكفت.
مثنوی


پس از رفتن شمس، مولانا در آغاز همچنان به یافتن او امیدوار بود و در سراسر ممالک ایران به سفر برخاست و در جستجوی او به دمشق رفت. از هركجا و هركس نشان میپرسید. وقتی یكی گفت من شمس را در فلان خطه ایران بسلامت دیده ام، مولانا خرقه از سر به در آورد و بهدیه بر او نثار كرد. یاران گفتند این سخن بدروغ میگوید. مولانا گفت این پیرهن هدیه دروغ اوست كه اگر راست گفتی جان بر او نثار میكردم. اما بتدریج اخبار ناگوار از مرگ شمس و غیبت نهایی او قوت گرفت و مولانا فریاد برآورد كه:
ای دریغا، ای دریغا، ای دریغ
كان چنان ماهی نهان شد زیر میغ!
ای دریغا مرغ خوش پرواز من؛
زانتها پریده تا آغاز من!
ای دریغا، اشك من دریا بدی،
تا نثار دلبر زیبا شدی!
مثنوی


و پس از هزاران دریغ دریافت كه:
این «دریغا»ها خیال دیدن است
وز وجود نقد خود ببریدن است.
مثنوی

پس مانند شمس در طلب یاری بر آمد كه خود را در آینه او بنماید، و آن یار صلاح الدین فریدون زركوب از مریدان مولانا بود. این مرد عامی و ساده دل چندان در دل مولانا جای گرفت كه او را بر مسند ارشاد مریدان نشاند و دختر او فاطمه خاتون را برای فرزند خویش بهاءالدین به همسری گرفت. درجه احترام و محبت مولانا نسبت به خاندان صلاح الدین از نامهای كه به فاطمه خاتون و نیز به بهاءالدین نوشته است بخوبی روشن میگردد:
اگر فرزند عزیز بهاءالدین در آزار شما كوشد حقا و ثم حقا كه دل از او بركنم و سلام او را جواب نگویم.
توقع است كه آتش در بنیاد عذرها زند و یك دم و یك نفس- نه قصد، نه سهو– حركتی نكند ... كه در خاطر ایشان یك ذره تشویش بیوفایی و ملالت درآید.
در دیوان شمس بیش از هفتاد غزل به نام صلاح الدین تخلص یافته كه از همه زیباتر غزل مولانا در سوك او به مطلع زیر است:
ای زهجرانت زمین و آسمان بگریسته،
در میان خون نشسته عقل و جان بگریسته.

چون صلاح الدین بناگاه درگذشت و در هجران او آسمان و زمین و چشمهای پیدا و نهان گریست، مولانا در جستجوی آینه ای دیگر برآمد كه چون به حق پیوسته بود تاب مستوری نداشت.

روی خوبان زآینه زیبا شود؛
روی احسان از گدا پیدا شود.
مثنوی

گدایی میجست كه گنج پنهان عشق را بر او نثار كند و درویشی كه او را به سلطانی عالم دل نشاند. این گدای خوشه چین حسامالدین چلبی، شاگرد و مرید مولانا، بود كه تشنگی بی پایان او بحر مواج مثنوی را از آسمان معنی به زمین الفاظ نازل كرد:
آب كم جو، تشنگی آور به دست،
تا بجوشد آبت از بالا و پست.
مثنوی


شرح مقامات حساما لدین در سرآغاز دفترهای مثنوی به طور صریح آمده و تمامی مثنوی نیز، به رمز و كنایه، شرح مقام حسام الدین است كه خود رمزی از شمس و از همه عاشقان خدا و معشوق ایشان است كه در میانشان جدایی نیست:
همچنین مقصود من زین مثنوی،
ای ضیاءالحق، حسام الدین، تویی.
پیش من آوازت آواز خداست؛
عاشق از معشوق، حاشا، كی جداست؟
مثنوی
مثنوی محصول دوران پختگی و كمال ذوق و اندیشه مولاناست و گرانبهاترین میراث عرفانی و اخلاقی در ادبیات جهان است، و ما باختصار از آن سخن خواهیم گفت، هرچند:
گر بریزی بحر را در كوزهای،
چند گنجد قسمت یك روزهای؟
مثنوی


در سال ۶۷۲ مولانا را فرمان رسید كه:
ای صاحب نفس مطمئن،
به سوی پروردگارت باز گرد:
تو از وی خشنود
و او از تو خرسند.
فجر، ۲۷
این فرمان بازگشت و صفیر عرش در صورت بیماری «حِمای مُحرِق» بر مولانا درآمد و او را از پای بینداخت .مولانا پیش از این گفته بود كه در مرگ من تهمت بر سبب ها منهید كه:
این سبب ها در نظرها پرده هاست
كه نه هر دیدار صنعش را سزاست.
مثنوی
بیماری ناگهانی مولانا مریدان را به تشویش و اضطراب آورد و خویشان و مریدان دعا گویان به دیدار او شتافتند. مولانا گفت: بعد از این، سلامتی شما را باد! كه در میان ما و معشوق حجاب برخاسته است:
من شدم عریان زن تن، او از خیال
می خرامم در نهایات الوصال.
مثنوی


گویند مولانا در آخرین شب حیات خویش كه آتش تب بالا گرفت و یاران و خویشان اضطراب عظیم داشتند و بهاءالدین هر لحظه سراسیمه به بالین وی میآمد و چون تحمل مشاهده آن حال نداشت با غمی جانكاه باز میگشت، غزل زیر را برای تسلای خاطر ایشان سرود و این غزل، بنا به روایات، واپسین كلمات آتشین مولاناست:
رو سر بنه به بالین، تنها مرا رها كن
ترك من خراب شبگرد مبتلا كن
ماییم و موج سودا، شب تا به روز تنها
خواهی بیا ببخشا، خواهی برو جفا كن
بر شاه خوبرویان واجب وفا نباشد
ای زرد روی عاشق، تو صبر كن، وفا كن
دردی است غیر مردن کان را دوا نباشد
پس من چگونه گویم كان درد را دوا كن؟
در خواب دوش پیری در كوی عشق دیدم
با دست اشارتم كرد كه : «عزم سوی ما کن.»
دیوان شمس
و در شامگاه یكشنبه، شمس وجود مولانا در افق خاكیان غروب كرد و :

در رفتن شمس، از شفق خون بچكید
مه روی بكند و زهره گیسو ببرید
شب جامه سیه كرد در این ماتم و، صبح
بر زد نفسی سرد و گریبان بدرید.

از خرد و بزرگ و مرد و زن - بر پیکار بیجان خداوندگار حاضر شدند و در فراق او اشك ریختند، و در میان یاران ، صدر شهقه ای بزد و از هوش رفت، و سراج ضمن ابیاتی گفت: خاك بر سر ما را كه بر سر خاك مولانا حاضر شده ایم و زنده ایم! و حسام را خود معلوم است كه چه گذشت:

هركه او از همزبانی شد جدا
بینوا شد، گرچه دارد صد نوا.
مثنوی

اكابر کنیه (قونیه) بر خاك مولانا بنایی افراشتند كه به «قبه خضرا» معروف است و زیارتگاه اهل ذوق و تفرجگاه ارباب معناست.
اما، بحقیقت، مزار مولانا -چون مزار همه قدیسان و قدسیان، -در سرا پرده دلهای عاشقان او جای دارد و تربت مولانا اشعار و سخنان اوست كه از وی در عالم خاك به جای مانده است. و باید كه بر این خاک چون تربت حافظ با می و مطرب نشست و با شوق و مستی و اخلاص و ارادت، فارغ از غوغای عقل و هوش، اشعار او را به آواز خوش برخواند تا مولانا خود رقص كنان از میانه اشعار برخیزد و سرّ نی باز گوید:
سّر من از ناله من دور نیست،
لیک چشم و گوش را آن نور نیست.
سّر پنهان است اندر زیر و بم؛
فاش اگر گویم، جهان بر هم زنم.
مثنوی


گفتیم كه شمس مولانا را به اقلیم عشق آورد تا جهان را سراسر بهشت دید و آنجا به نور دیده عاشق، كه قاف تا قاف است، خیال معشوق ازل را در پیاله عالم مشاهده كرد:
خیال شه خرامان شد، كلوخ و سنگ ما جان شد،
درخت خشك خندان شد، سترون گشت زاینده.
خیالش چون چنین باشد، جمالش بین كه چون باشد؛
جمالش می نماید در خیال ما نماینده.
دیوان شمس


و مدتی بدین خیال خوش- كه در آیینه ماه و خورشید و دیده مردمان متجلی بود -عشق ورزید و، همراه با آن خیال، رقص و پایكوبی كرد و سرود مستانه خواند:
چون خیال تو درآید به دلم رقص كنان،
چه خیالات دگر نیز سرآرد ز میان! ...
گرد بر گرد خیالت همه در رقص شوند،
وان خیال چو مه تو به میان رقص كنان.
همین خیال بود كه حافظ بر «كارگاه دیده» كشید و بر «پرده گلریز هفتخانه چشم» تحریر كرد و از مشاهده آن «شرب مدام» داشت، و همین خیال بود كه برای مولانا شراب میآورد:
خیال دوست بیاورد نزد من جامی
كه: «گیر باده خاص و ز خاص و عام مترس.»
بگفتمش: «مه روزه ست و روز.» گفت:«خموش!
كه نشكند میجان روزه صیام، مترس!»
دیوان شمس

اما مولانا با آن شرب مدام همچنان خمار باده وصال بود و صبحگاهی مست و حیران بر براق همت نشست و به معراج شهود رفت به ضیافت جاودانه ساقی ابرار راه یافت. در آن محفل خاص، كه جبرئیل امین را در آن راه نیست، راز دل را كه از غیرت با خلیل و جبرئیل باز نگفته بود با معبود خویش در میان نهاد و، آستین افشان، دامن دلدار را گرفت و التماس كرد كه اجازت دهند در آن بارگاه انس بماند. اما با وی گفتند كه نجات بتنهایی میسر نیست؛ باید به بازار مكاره عالم باز گردد و مردمان را نیز بدین مقام دعوت و هدایت كند:
صبحدم گشتم چنان از باده انوار مست
كافتاب آسا فتادم بر در و دیوار، مست.
جبرئیل آمد، براق آورد، گفتا: «برنشین!
جام بر دستند بهرت منتظر، بسیار، مست.»
برنشستم، برد بر چرخم براق برق سیر؛
دیدم آنجا قطب را با كوكب سیار، مست.
در گشادند آسمان را و به پیشم آمدند
«ابشرو» گویان ملایك، جمله از دیدار، مست.
از سپهر چارمین روحالله آمد پیش من،
ساغر خورشید بر كف، از می انوار، مست.
گفتم: «ای چون تو هزاران در خمار جام عشق،
كی شود مخمور جز در خانه خمار، مست؟»
دست او بگرفتم و با خود به بالا بردمش؛
برگذشتیم از سواد عرصه اغیار، مست.
بحر ظلمت ماند از پس، بحر نور آمد به پیش؛
عقل گفتا: «بگذر از این تا رسی در یار، مست.»
برلب دریای اعظم كشتیی دیدم، در او
احمد مرسل به حال و حیدر كرار، مست.
دست من بگرفت حیدر اندر آن كشتی نشاند؛
بگذرانیدم از آن دریای گوهربار، مست؛
از مقام «قاب قوسین»ام به «او ادنی» كشید؛
گفتم آنجا راز را با ساقی ابرار، مست.
باده از دست خدا نوشیدم و بوسیدمش،
آستین افشان گرفتم دامن دلدار، مست.
گفتم: «اكنون باز میداری در این محفل مرا؟
یا مرا گویی برو در عرصه بازار، مست؟»
گفت: «نی، نی، ساربان ما تویی، ای شمس دین،
رو مهار اشتران گیر و بكش قطار، مست.»
دیوان شمس

توان گفت كه فیه مافیه و مثنوی و بسیاری از غزلیات دیوان شمس در اجرای همین فرمان خلق شده، و مقصود شیخ بهائی كه گفت:
من نمیگویم كه آن عالیجناب
هست پیغمبر، ولی دارد كتاب،

همین معنی است كه از سخن مولانا رایحه رسالت الهی استشمام میشود، چنانكه مولانا خود اشاره كرده است:
روزی بیاید كاین سخن خصمی كند با مستمع،
كاب حیاتم، خواندمت، تو خویشتن کر ساختی!
دیوان شمس
از این رو به مصداق كلام او در مثنوی كه گفت:
دو دهان داریم گویا، همچو نی؛
یك دهان پنهانست در لبهای وی.
یك دهان نالان شده سوی شما،
های و هویی در فكنده بر سما.
لیك داند هركه او را منظر است
كاین زبان این سری هم زان سر است
گاه سخن را به زبان خود منسوب میكند و صلا میدهد كه:
بیایید، بیایید، كه خورشید دمیدهست!
بیایید، بیایید، كه دلدار رسیدهست!
بیارید، بیارید همه جان و جهان را
به خورشید سپارید، كه خوش تیغ كشیدهست!

و گاه خلق را از ندا و آواز و صفیر دوست خبر میكند كه:
ندا رسید به جانها كه: چند میپایید؟
به سوی خانه اصلی خویش باز آیید!
چوقاف قربت ما اصل زاد و بوم شماست،
به سوی قاف برآیید خوش، كه عنقایید!
خدای پر شما را ز جهد ساخته است؛
چو زندهاید، بكوشید و جهد بنمایید!
دیوان شمس
و گاه، فاش و بی هراس، خود را از میان برمیدارد و، بی واسطه، از زبان حق خلق را فرا میخواند كه:
بیا، بیا، كه نیابی چو ما دگر یاری؛
چوما، به هر دو جهان، خود كجاست دلداری،
بیا، بیا و به هر سوی روزگار مبر،
كه نیست نقد تو را غیر من خریداری.
تو همچو وادی خشكی و من چو بارانی؛
تو همچو شهر خرابی و من چو معماری.
به غیر خدمت من -كه مشارق شادی است-
ندید خلق و نبیند ز شادی آثاری
دیوان شمس

و گاه نیز پرده از محفل عاشقان بر میكشد و، در جامه تخیلات شاعرانه، آن آیت الهی را كه فرمود «در سلك بندگان من در آی و به بهشت من داخل شو» (فجر، ۲۷) تفسیر میكند:
بیا، بیا كه پشیمان شوی از این دوری؛
بیا به محفل شیرین ما، چه میشوری!
حیات موج زنان گشته اندر این مجلس،
خدای ناصر و هر سو شراب منصوری.
به دست، طره خوبان به جای دسته گل؛
به زیر پای، بنفشه به جای محفوری.
هزار جام سعادت بنوش، ای نومید؛
بگیر صد زر و زور، ای غریب زرزوری.
میان بحر عسل بانگ میزند هر جان
صلا كه: باز رهیدم ز شهد زنبوری!
فتادهاند به هم عاشقان و معشوقان،
خراب و مست، رهیده ز ناز مستوری.

شكوفه های شراب خدا شكفت، بهل
شكوفه ها و خمار شراب انگوری.
دیوان شمس

این است دعوت مولانا به دارالسلام عشق و صلح مطلق با عقل كل و آفریدگار جهان كه بهشت موعود و وعده فردای زاهد را نقد میكند:
من كه صلحم دائماً با این پدر،
این جهان چون جنت استم در نظر.
بانگ آبش میرسد در گوش من،
مست میگردد ضمیر هوش من.
شاخه ها رقصان شده چون ماهیان،
برگها كف زن، مثال مطربان.
هر زمان نو صورتی و نو جمال،
تا ز نو دیدن فرو میرد ملال.
مثنوی
محور اصلی سخن مولانا در دیوان شمس و مثنوی و فیه ما فیه عشق است:
این سخن آبی است از دریای بی پایان عشق
تا جهان را آب بخشد جسمها را جان كند.
دیوان شمس
الا آنكه در دیوان شمس عشق در شور و غوغای مستی سرود شیدایی میخواند و دست افشانی و پایكوبی میكند: «با دوست دست افشان، به عالم پای كوبان»:
به زیر پای بكوبیم هرچه غیر وی است،
چرا كه شرط چنین شد در امتحان سماع.
دیوان شمس
این سماع ابدی كه به «نماز دائم» و به زبان عارفان «شرب مدام» است در پی قد "قامت عشق "و به یاد قامت معشوق عالم كه كبرای عاشقان است برپا میشود.
قامت عشق صلازد كه: سماع ابدی است!
جز پی قامت او رقص و هیاهوی مكن!
دیوان شمس
یك دست جام باده و یك دست زلف یار،
رقصی چنین میانه میدانم آرزوست.
دیوان شمس
دستی در زلف یار كه رشته رسن بازان معركه عشق و نجات بخش یوسف جان از چاه طبیعت است:
رسن زلف تو ما را چو رهائید ز چاه،
ما از آن روز رسن باز و حریف رسنیم.
دیوان شمس
و به دستی جام باده محبت كه صداع و خمار و هوشیاری به دنبال ندارد:
چونكه مستم كردهای، حدم مزن؛
شرع، مستان را نیارد حد زدن.
چون شدم هشیار، آنگاهم بزن،
كه نخواهم خود شدن هشیار من.
مثنوی
نماز شام قیامت به هوش باز آید
كسی كه خورده بود می ز بامداد الست.
سعدی
شراب بی خمارم بخش ساقی،
كه در وی هیچ دردسر نباشد.
حافظ

آنگاه رقصی موزون و اطواری خوش و دلفریب در میانه میدان عالم! این است زندگی مولانا پس از دیدار شمس؛ رقصی به سوی خداوند:
طاعت كه بی رقص و وجد و عشق است
مقبول درگاه كبریا نیست.
الهی قمشه ای
حلال است رقصی كه بر یاد اوست،
كه هر آستینیش جانی در اوست.
سعدی


غزلیات شمس بحقیقت هزار جان است كه مولانا از آستین غیب بر قامت كلمات افشانده و مائدهای است كه در این سماع به دستی از خوان آسمان ربوده و به دیگر دست بر سفره خاكیان نهاده است:
پیام كرد مرا بامداد بحر عسل
كه موج موج عسل بین، به چشم خلق، غزل.
این عسل گاه خبر جاوادنگی است كه تلخی مرگ را شیرین میكند:
هر سوی شمع و مشعله، هر سوی بانگ و مشغله
كامشب جهان حامله، زاید جهان جاودان.
زین شمعهای سرنگون وین پردههای نیلگون
خلقی عجب آید برون، تا غیبها گردد عیان.

همچو موج از خود برآوردیم سر؛
بازهم در خود تماشا میرویم.

و گاه خبر لطف الهی است كه خارخار شك و وسوسه را به گلزار ایمان بدل میكند:

شد خارها گلزارها از لطف رویت بارها،
تا صد هزار اقرارها افكند در ایمان ما.

و گاه مژده سریان مستی و شادی از ساقی ازل تا عمق ذات همه موجودات است:

ساقیا، چون مست خویشی، خویش را بر من بزن؛
ذكر فردا نسیه باشد، نسیه را گردن بزن.
تا درون سنگ و آهن تابش شادی رسید،
گر زمن باور نداری، سنگ بر آهن بزن.

وگاه حلاوت زیباترین تفسیر از آیات الهی و تلمیحات و كنایات شیرین به كتاب وحی است:
«ایاك نعبد» است زمستان دعای باغ؛
اندر بهار گوید: «ایاك نستعین.»

آن كه چون شیر نجست از صفت گرگی خویش،
چشم آهو فكن یوسف كنعان چه كند؟

همچو سیمرغ دعاییم كه بر چرخ پریم؛
همچو سرهنگ قضاییم كه لشگر شكنیم.

ما در نماز سجده به دیدار میبریم؛
بیچاره آن كه سجده به دیوار میبرد.

و فی الجمله آن چهار جوی شراب و آب و شیر و عسل، كه در بهشت به صالحان وعده كردهاند، در باغ غزلیات مولانا جاری است كه هم مستی میبخشد هم آب زندگی است هم شیر معرفت و غذای جان است و هم شهد و شادی ابدی است كه غم در آن راه ندارد:


ای غم، از اینجا برو! ورنه سرت شد گرو،
زانكه شب تیره را تاب مه یار نیست.
حلقه غین تو تنگ، میمت از آن تنگتر؛
تنگ متاع تو را عشق خریدار نیست.
دیوان شمس


و عشق در مثنوی ذكر موزونی است از نامهای نیكوی معشوق به سی هزار زبان كه ترجیع بند آن ترانه توحید است:
مثنوی ما دكان وحدت است،
غیر وحدت هرچه بینی آن بت است.
همچو یك خورشید در صحن سما،
صد شود نسبت به صحن خانه ها.
گر تو صد سیب و صد آبی بشمری،
یك شود چون آب آن را بفشری.
مثنوی


عشق نزد مولانا نقطه وحدت است. دریایی است كه میعادگاه همه نهرها و رودهاست؛ صلحی است كه ملتقای همه جنگها و تضادهاست؛ بینهایتی است كه همه خطوط موازی «مایی» و «تویی» در آنجا به هم میرسند:
بحث دور و تسلسل كه پای فیلسوفان عالم را در زنجیر كرده به سلسله گیسوی دوست میپیوندد:

سلسله این قوم جعد مشكبار؛
مسئله دور است، اما دور یار.
مثنوی
زیرا دوگانگی علت و معلول و دور و تسلسل ناشی از آن در وحدت عشق راه ندارد:
چو در سلطان بی علت رسیدی،
هلا، بر علت و معلول میخند!
دیوان شمس


و غوغای جبر و اختیار، كه فتنه عقل عقیله است، در صلای سلطان عشق خاموش میشود كه در عشق جبر و اكراه هیچ نیست، همه شوق و خواستن است؛ و اراده و اختیار هیچ نیست، همه جذبه و تسخیر است-«وكل مسخرات بامره.»
ای لطیفی كه گل سرخت چو دید
از لطافت پیرهن را بر درید،
با تو ما چون رز به تابستان خوشیم؛
حكم داری، هین، بكش تا میكشیم!
باد ما و بود ما از داد توست؛
هستی ما جمله از ایجاد توست.
لذت هستی نمودی نیست را،
عاشق خود كرده بودی نیست را.
ما همه شیران، ولی شیر علم:
حملهمان از باد باشد دم بدم.
حملهمان از باد و ناپیداست باد
جان فدای آنكه ناپیداست باد.
مثنوی


باد و عالم عشق را بیگانگی است؛
واندر آن هفتاد و دو دیوانگی است.
غیر هفتاد و دو ملت كیش او؛
تخت شاهان تختهبندی پیش او
مذهب عاشق ز مذهبها جداست؛
عاشقان را مذهب و ملت خداست.
مثنوی

زین خمر خور همیشه كه در روی خمار نیست؛
این عشق را گزین كه نه تازی نه اعجمی است
دیوان شمس


حقیقت این است كه عرفان از نهاد بشر برخاسته و از ایران و ایرانی و پارسی بیرون است و پیوسته در عالم، لطیف طبعانی بودهاند كه از مشاهده كلك خیالانگیز عالم دریافتهاند كه:


لعبت بازی پس این پرده هست،
ور نه بر او این همه لعبت كه بست؟
نظامی


و چون فیلسوفان بدین مرتبه نیز قناعت نكردهاند كه صنع عالم را صانعی است بلكه در طلب صانع برآمده و از پیام آوران و آشنایان كوی او نشان گرفتهاند و، گستاخ و بیهراس، به بیابان عشق قدم نهاده و خار و خاره این وادی را پرنیان و حریر یافته و با هزار «لن ترانی» همچنان دیده بردیدار دوخته تا پس از چندین شكیبایی شبی چون حافظ چراغ دیده در محراب ابروی یار افروختهاند و بدین دیدار كه حل همه مشكلات و پاسخ جمله سؤالات عالم است از پرده تقلید و گفتار بیرون جسته و هرچه گویند از مقام مشاهده و تجربه عالم درون است، الا آنكه در مقام دعوت غافلان و هدایت رهروان از امثال و حكایتها و اقوال حكما و قدیسان پیشین مدد گرفته و خود از آن فارغ بودهاند:

آنچه گویم هست از عینالیقین،
نی به استدلال و تقلید است این.
این دلیل راه، رهرو را بود،
كو به هر دم در بیابان گم شود.
واصلان را نیست جز چشم و چراغ،
از دلیل و راهشان باشد فراغ.
گر دلیلی گفت آن مرد وصال،
گفت آن از بهر اصحاب جدال.
پیش طفل نو، پدر «تی تی» كند،
گرچه عقلش هندسه گیتی كند.
مثنوی
و هم بر این گونه مولانا همه مسائل فلسفی و كلامی و عرفانی و اخلاقی را با كلید عشق میگشاید:
یك دسته كلید است به زیر بغل عشق،
از بهر گشاییدن ابواب رسیده.
دیوان شمس

و اما عشق در فیه مافیه پیری است كه بر مسند ارشاد نشسته و افتادگان را دستگیری میكند:

پیر عشق توست، نی ریش سپید؛
دستگیر صد هزاران نامید .
مثنوی
و با دیده شفقت در حاضران مینگرد و از صمیم جان ایشان را فرا میخواند كه:

بیا! آخر تا چند بیگانهای
در میانه تشویشها و سوداها؟
فیه مافیه
فیه مافیه به زبانی بی تكلف و پیراسته از زیورهای ظاهری، كه اغلب حجاب معناست، و دعوت به اقلیم عشق و عالم امن و سلام تكرار است
مردمان را به راه پروردگارت فراخوان
از طریق حكمت و معرفت
و اندرزهای نیكو،

و با ایشان به طرزی جمیل بحث و مناظره كن. ( نحل،۱۲۵)
از این رو، بخشی از فیه مافیه بحقیقت درس حكمت است كه در آن از جمال و سخن اولیای پیشین ایران كشف حجاب كرده است:
محتسب گر فاسقان را نهی منكر میكند،
گوبیا كز روی مستوری نقاب افكندهایم.
سعدی


مستم زخمر «من لدن» رو محتسب را غمز كن؛
من محتسب را و تو را هم چاشنی آوردهام.
دیوان شمس


در این بخش محور سخن معرفی مقام انسان است كه اسطرلاب اسرار خداست؛ و اگر با خود آشنا شود، راز دو عالم را دریابد و عكس جمال بیچون را در آینه دل خویش مشاهده كند و محب و عاشق شود، آنگاه محبوب و معشوق حق گردد:
خدای را بندگانند
كه ایشان معشوقند و محبوبند
و حق تعالی طالب ایشان است
و هرچه وظیفه عاشقان است او برای ایشان میكند.
فیه مافیه
بخش دیگر اندرزها و مواعظ نیكوست، كه گفتهاند:
دین تنها یك نصیحت است.

و در این باب مولانا داروی تلخ نصیحت را به كیمیای محبت شیرین كرده و در جام تمثیلات خیالانگیز به نیازمندان نوشانده است:
آخر در دنیا شب و روز فراغت و آسایش میطلبی
و حصول آن در دنیا ممكن نیست،
معهذا یك لحظه بی طلب نیستی.
راحتی نیز كه در دنیا مییایی همچون برقی است كه میگذرد و آرام ندار.
آنگاه كدام برق؟
برقی پر تگرگ، پر باران، پر برف، پر محنت.
چون كار دنیا بی رنج میسر نمیشود
و كار آخرت همچنین،
باری، این رنج را سوی آخرت صرف كن تا ضایع نباشد.
فیه مافیه
برق خندد؛ بركه میخندد. بگو.
بر كسی كه دل نهد بر نور او.
مثنوی
و در بخش دیگر، كه مناظره نیكو و «جدل احسن» است، مولانا با ارباب فرق مختلف به گفتگو نشسته و برپایه عقاید خود ایشان نظراتشان را نقد كرده است.

از این رو، بحث است ما را با مجوسیان
كه ایشان میگویند دو خداست:
یكی خالق خیر و یكی خالق شر.
اكنون تو بنما خیر بی شر
تا ما مقر شویم كه خدای شر هست و خدای خیر.
و این محال است، زیرا خیر و شر دو نیستند،
و میان ایشان جدایی نیست.
فیه مافیه
فیه مافیه مجموعه مقالات و تقریرات مولاناست كه بتدریج به دست بهاءالدین یا دیگر مریدان تحریر شده و از نظر مولانا گذشته است. تدوین كامل كتاب و نامگذاری آن به «فیه ما فیه» و القابی چون «اسرار جلالیه» و «مقالات» بعد از وفات مولانا صورت گرفته است.
در این كتاب مانند سایر آثار مولانا مسئلهای از خود مولانا یا سخن بزرگانی چون برهانالدین محقق تزمذی، سنائی، مولانای بزرگ (پدر مولانا) و یا شخص مجهولی با عنوان «یكی گفت»، در موضوعاتی بسیار متنوع از ادبیات و عرفان و فلسفه پارسی تا مسائل سیاسی روز، طرح میگردد و بحث بتدریج از موضوع اصلی دور میشود و دهها بحث تازه برحسب تداعی معانی و احوال و خاطرات مولانا پیش میآید:

در خاطرم میآید كه این آیت را تفسیر كنم،
اگرچه مناسب این مقال نیست كه گفتیم
اما در خاطر چنین میآید،
پس بگوییم تا برود.
فیه مافیه


اسم كم جو، رو مسما را بجو:
مه به بالا دادن، نه اندر آب جو
مثنوی
و مناظره «مست و محتسب» در مثنوی بیان رمز همین نكته است:
محتسب در نیمه شب جایی رسید؛
در بن بازار مستی خفته دید.
گفت: هان، مستی! چه خوردستی؟ بگو.
گفت: از آن خوردم كه هست اندر سبو.
گفت: خود اندر سبو واگو كه چیست.
گفت: از آنكه خوردهام. گفت: این خفی است.
گفت: آنچه خوردهای، آن چیست، آن؟
گفت: آنچه در سبو مخفی است آن.
دور می زَد این سؤال و این جواب؛
ماند چون خر محتسب اندر خلاب.
گفت: با او محتسب: هین، «آه» كن!
مست «هوهو» كرد هنگام سخن.
گفت: گفتم «آه» كن، «هو» میكنی!
گفت: من شادم، تو از غم میزنی.
آه از درد و غم بیدادی است؛
هوی هوی مِیكشان از شادی است.

در اینجا محتسب هوشیار دنیا، كه همه در سودای جهان و حساب سود و زیان است، از مستان باده توحید میپرسد: چه خوردهاید كه چنین شاد و فرخندهاید؟ گویند: گفتنی نیست؛ تا ننوشی ندانی. و اگر پرسند كه در پرده این الفاظ و عبارات و این ترانه و غزل چیست، گویند: فیه مافیه: در آن است آنچه در آن است؛ تا نخوانی درنیابی. و آنگاه نه هر خواندنی كه مدام فریفته صورت باشی و در بند وزن و قافیه و تمثیل و قصه فرومانی، بلكه باید دانه را از كاه و پوست را از مغز جدا كنی و از آن مغز و دانه برخوری. آنگاه نه هر خوردنی كه در دهان بگردانی و بیرون افكنی چنانكه به یك روز هزار آیت فرو میخوانند و فرو نمیبرند تا مایه رشد و قوت جان باشد. و با این همه، اگر فرو بری و طبع تو با آن همراه نباشد، تو را هیچ سود نبخشد:
بر سماع راست هر تن چیر نیست؛
طعمه هر مرغكی انجیر نیست.
مثنوی

اندر او هست آنچه هست در او؛
فیه مافیه، انه هو هو!»

جان گرگان و سگان از هم جداست؛
متحد جانهای شیران خداست.
مثنوی

رشته تسبیح اگر بگسست معذورم بدار؛
دستم اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود.

و سلام بر عاشقان کوی حق باد !

حسین قمشه ای
متن از پیشگفتار کتاب گزیده فیه ما فیه انتخاب شده است.
حکیم علیقدر ایران زمین ، محمد بلخی ملقب به مولوی‌ جلال‌الدین